Postkeynesizm

Autorzy: Adam Aboobaker, Karsten Köhler, Franz Prante i Ruben Tarne, 18 grudnia 2016
Opieka naukowa i recenzja: prof. dr Eckhard Hein

1. Podstawowe założenia

Ekonomia postkeynesowska (Post-Keynesian Economics, PKE) to paradygmat ekonomiczny, sformułowany w pracach między innymi Johna Maynarda Keynesa (1883–1946), Michała Kaleckiego (1899–1970), Roya Harroda (1900–1978), Joan Robinson (1903–1983), Nicholasa Kaldora (1908–1986) i wielu innych. Jego wyznacznikiem jest pogląd, zgodnie z którym zasada efektywnego popytu (opracowana przez Keynesa w pracy Ogólna teoria zatrudnienia, popytu i pieniądza, a później rozwijana przez Kaleckiego) obowiązuje zarówno w krótkim jak i długim okresie. Innymi słowy, to popyt napędza aktywność gospodarczą w kapitalistycznej gospodarce pieniężnej – nie istnieją żadne wbudowane w system gospodarczy mechanizmy, które gwarantowałyby pełne zatrudnienie czy pełne wykorzystane zdolności produkcyjnych.

Postkeynesiści i postkeynesistki zgodnie odrzucają różnorakie wersje ekonomii neoklasycznej, uznając je za nieodpowiednie narzędzie do analizy kapitalistycznej gospodarki pieniężnej. Dążą do stworzenia alternatywnej teorii ekonomicznej, lepiej dopasowanej do analizy takich nieodłącznych cech nowoczesnych gospodarek kapitalistycznych, jak bezrobocie, kryzysy (finansowe), cykle koniunkturalne, recesje, przemiany technologiczne i nierówny rozwój.

W rozumieniu ekonomii postkeynesowskiej gospodarkę strukturyzują instytucje: przedsiębiorstwa, związki zawodowe, umowy płacowe i kredytowe, regulacje rządowe i tym podobne. Jako że to właśnie instytucje w znacznym stopniu determinują zachowania gospodarcze, postkeynesizm daje pierwszeństwo analizom makro- i mezoekonomicznym.

Na poziomie mikroekonomicznym postkeynesiści i postkeynesistki podkreślają, że przyszłość jest fundamentalnie niepewna. Jednostki nie mogą zatem działać w pełni „racjonalnie” (zgodnie z tym, jak racjonalność rozumieją ekonomiści głównego nurtu) – podejmując decyzję, kierują się raczej ogólnymi zasadami opartymi na praktyce, za ich pomocą bowiem radzą sobie lepiej z niepełnymi i złożonymi informacjami. Na ogólne, praktyczne zasady wpływają też w znacznym stopniu społeczne normy i konwencje, co może prowadzić zarówno do równowagi (na przykład kiedy umowy określające płace nominalne stabilizują poziom cen), jak i do destabilizacji (na przykład z uwagi na zachowania stadne na rynkach finansowych). Fundamentalna niepewność kształtuje także zachowania przedsiębiorstw, które działając na rynkach opartych na niedoskonałej konkurencji, stają się cenotwórcami i jednocześnie podmiotami dostarczającymi wielkość produkcji, na jaką jest zapotrzebowanie (ang. price makers and quantity takers).

Badania ekonomii postkeynesowskiej obejmują cały szereg obszarów, począwszy od makroekonomii krótkiego okresu (bezrobocie, wielkość produkcji i inflacja), makroekonomii długiego okresu (wzrost i dystrybucja), ekonomii monetarnej, finansów i międzynarodowego systemu monetarnego po mikroekonomiczne podejścia do teorii firm, teorii konsumpcji, teorii kursu walutowego, finansjalizacji i tak dalej. W związku z tym postkeynesizm proponuje także szeroki wachlarz rozwiązań politycznych, które często znacznie różnią się od standardowych recept oferowanych przez ekonomię głównego nurtu. Jako dwa przykłady można przytoczyć nacisk na politykę fiskalną jako główne narzędzie walki z recesją gospodarczą w krótkim okresie oraz pogląd, że banki centralne powinny utrzymywać stopy procentowe na niskim poziomie i regulować system bankowy, zamiast ograniczać się do walki z inflacją. Innym przykładem jest wspieranie instytucji rynku pracy, które sprzyjają zbiorowym negocjacjom płacowym i ustanawiają minimalny poziom płac nominalnych, poniżej którego nie mogą zostać obniżone. musza to firmy do konkurowania pod względem jakości i produktywności bez obniżania płac i powodowania tym samym deflacji.

Mimo podobieństwa nazwy postkeynesizm znacznie różni się zarówno od keynesizmu, jak i od neokeynesizmu. Postkeynesiści i postkeynesistki uważają podejście ekonomii neokeynesowskiej za zasadniczo zbieżne z ekonomią neoklasyczną, z pewnymi modyfikacjami, które wskazują na niedoskonałości rynku (ang. market imperfections), ale nie poprawiają jakości analizy świata rzeczywistego. Mimo to studentów i studentki ekonomii uczy się na ogół, że to neokeynesizm, a nie postkeynesizm, reprezentuje współczesną perspektywę keynesowską.

2. Terminologia, analizy i ujęcie gospodarki

Postkeynesizm analizuje gospodarki kapitalistyczne, które wyróżnia kilka cech charakterystycznych. Gospodarki kapitalistyczne to pieniężne gospodarki produkcyjne (ang. monetary production economies), w których banki lub inne instytucje finansowe z góry wypłacają firmom pieniądze (kredyt), umożliwiające inwestowanie w kapitał fizyczny i siłę roboczą niezbędne do produkcji towarów i usług. Towary i usługi sprzedaje się, co ma zapewnić zyski oraz możliwość spłaty, wraz z odsetkami, długu zaciągniętego w celu sfinansowania inwestycji. Ten obieg pieniądza nie tylko wprowadza okrężny obieg dochodów między głównymi sektorami gospodarki, lecz także z czasem łączy ze sobą jednostki gospodarcze, takie jak gospodarstwa domowe, firmy czy rządy, za pośrednictwem struktury ich aktywów i pasywów. Kapitalistyczna gospodarka tworzy zatem system i należy ją analizować w sposób systemowy – to, co dzieje się w jednym sektorze gospodarki, wpływa również na inne sektory.

Postkeynesiści i postkeynesistki postrzegają gospodarki kapitalistyczne jako systemy wysoce produktywne, ale niestabilne i konfliktowe. O działalności gospodarczej decyduje popyt efektywny, który zazwyczaj nie wystarcza, by osiągnąć pełne zatrudnienie i doprowadzić do pełnego wykorzystania mocy produkcyjnych. Wahania popytu efektywnego wynikają głównie ze zmian nakładów inwestycyjnych, na które z kolei duży wpływ mają oczekiwania. Na oczekiwania podmiotów gospodarczych, z uwagi na fundamentalną niepewność przyszłości, wpływają społeczne konwencje i praktyczne reguły. Gdy dominują optymistyczne oczekiwania popyt inwestycyjny może zwyżkować i przyspieszyć tempo wzrostu kredytów, prowadząc do większej akumulacji kapitału i generowania dochodów.

Kreacja nowego pieniądza kredytowego zachodzi w momencie finansowania wydatków inwestycyjnych. Popyt inwestycyjny determinuje wielkość produkcji i zatrudnienia. Pieniądz wydany na inwestycje pojawia się jako dochód na rachunkach innych przedsiębiorców lub gospodarstw domowych. W ten sposób ustanawia się mechanizm „kredyt – inwestycja – dochód”, przy czym popyt inwestycyjny generuje odpowiednie oszczędności. Dochód, jaki przynosi produkcja nowych dóbr kapitałowych, stymuluje popyt konsumpcyjny. Jeśli wszystko idzie dobrze, oczekiwania podmiotów okazują się uzasadnione – zobowiązania płatnicze są pokrywane, a gospodarka się rozwija. Postkeynesizm zakłada zatem, że istnieje potencjalna równowaga gospodarcza, którą determinują czynniki pieniężne i realne. Nagłe zmiany oczekiwań mogą jednak wyprowadzić gospodarkę z równowagi. Po fazach boomu spowodowanych optymistycznymi oczekiwaniami mogą nastąpić drastyczne spadki, nierzadko wywoływane przez pesymistyczne oczekiwania, konflikty dotyczące dystrybucji lub niestabilność finansową. Spadają wydatki inwestycyjne i konsumpcyjne, oczekiwania dochodowe nie mogą zostać spełnione, zaczyna się okres niespłacania długów i kryzys gospodarczy. Te fazy ożywienia i załamania uważane są za systemowe cechy pieniężnych gospodarek produkcyjnych i mogą zostać złagodzone jedynie przez konkretne instytucje i polityki gospodarcze, które pomogą utrzymać oczekiwania i aktywność gospodarczą, a w konsekwencji zmniejszyć niepewność co do przyszłości.

W myśli postkeynesowskiej wielkość zatrudnienia nie jest ustalana na rynku pracy - popyt na pracę jest determinowany raczej przez zagregowany popyt na rynku dóbr, a nie przez poziom płac realnych. Rynek pracy determinuje natomiast płace nominalne, a tym samym nominalne jednostkowe koszty pracy. Mają one wyraźny wpływ na ogólny poziom cen, a zatem na inflację i na rozkład dochodów. Inaczej niż w ekonomii ortodoksyjnej, poziomu cen nie determinuje poziom podaży pieniądza, podobnie jak stopy inflacji nie określa tempo wzrostu podaży pieniądza. Dlatego postkeynesiści i postkeynesistki nie uważają inflacji za zjawisko pieniężne, ale za wynik nierozwiązanego konfliktu w dziedzinie dystrybucji. Konflikt ten spowodowany jest sprzecznymi roszczeniami dotyczącymi podziału dochodu między główne klasy społeczne: pracowników najemnych w różnych branżach lub sektorach, przedsiębiorców i rentierów (tj. osoby, które uzyskują dochód kapitałowy z majątku lub aktywów finansowych), a także sektor zagraniczny w otwartej gospodarce. Na przykład jeśli postulaty pracowników lub związków zawodowych dotyczące płacy realnej stoją w sprzeczności z zakładanym zyskiem firm, to firmy częściowo przeniosą podwyżki płac nominalnych na ceny, co – jeśli będą miały możliwość ich dyktowania – doprowadzi do inflacji. Jeśli zatem inflacja jest zwykłym wynikiem procesu negocjacji płacowych nawet w „normalnych” czasach, może ulec znacznemu przyśpieszeniu w razie nagłego wzrostu kosztów nakładów (związanego na przykład z deprecjacją waluty lub gwałtownymi zmianami cen surowców).

Pogoń za zyskiem sprawia, że ​​kapitalizm jest systemem dynamicznym, który zwykle rozwija się w czasie dzięki inwestycjom i przemianom technicznym. Uważa się jednak, że na dynamikę wzrostu duży wpływ mają krótkookresowe wyniki gospodarcze, które napędzane są głównie przez zagregowany popyt. Gospodarka rozwija się w czasie historycznym, co oznacza, że ​​przeszłość ma trwały wpływ na przyszłość, zgodnie z zasadą zależności ścieżkowej (ang. path dependency). Tymczasowe niekorzystne wstrząsy mogą trwale obniżyć wielkość produkcji potencjalnej, podobnie jak wysoka stopa bezrobocia może podnieść stopę bezrobocia równowagi (Non-Accelerating Inflation Rate of Unemployment, NAIRU), a faktyczna stopa wzrostu wpływać na naturalną stopę wzrostu. Dlatego też efekty krótkookresowe mają duży wpływ na długookresowy rozwój gospodarczy.

3. Ontologia

Nawet jeśli postkeynesizm, podobnie jak większość innych dyscyplin naukowych, nie przedstawia rozwiniętej filozoficznej ontologii, w jego teorie wpisane są założenia dotyczące istnienia i natury określonych podmiotów składających się na rzeczywistość gospodarczą. Na najbardziej abstrakcyjnym poziomie postkeynesizm przyjmuje, że ​​gospodarki kapitalistyczne składają się ze struktur społecznych, które istnieją niezależnie od obserwacji naukowych (w filozofii nauki taki pogląd nazywa się „realizmem”). Ważnymi strukturami społecznymi są klasy społeczne (jak robotnicy, kapitaliści, rentierzy), które w znacznym stopniu determinują zachowania ekonomiczne podmiotów gospodarczych, instytucje społeczne (jak wartości, pieniądze, normy konsumpcyjne, regulacje rynku pracy) i organizacje społeczne (na przykład firmy, banki centralne, rządy). Te struktury społeczne tworzą naturę kapitalistycznej zmonetaryzowanej gospodarki produkcyjnej, która jest przedmiotem postkeynesowskiej analizy ekonomicznej. Chociaż postkeynesiści i postkeynesistki uważają, że gospodarki kapitalistyczne wykazują pewne prawidłowości generowane przez mechanizmy przyczynowe i dające się uchwycić w teoriach ekonomicznych, wyobrażają sobie gospodarkę jako dynamiczny system, który podlega permanentnej zmianie w czasie historycznym. Empiryczne prawidłowości także mogą się zmieniać, a zatem teorii ekonomicznych nie można traktować jak praw uniwersalnych.

Chociaż postkeynesiści i postkeynesistki zgadzają się, że struktury społeczne ostatecznie opierają się na ludzkich działaniach, to odrzucają pogląd, zgodnie z którym struktury społeczne lub zjawiska makroekonomiczne można zredukować do zachowania jednostek. Wręcz przeciwnie, jednostki zawsze działają w określonym kontekście instytucjonalnym, który kształtuje ich przekonania i działania oraz w którym łączą się ze sobą różne klasy podmiotów lub typy jednostek gospodarczych. Struktury społeczne i zjawiska makroekonomiczne mogą dysponować mocą przyczynową i wpływać na ludzkie zachowania, te zaś z kolei determinują zjawiska makro. Makrozjawiska i makroinstytucje mogą także wykazywać właściwości emergentne, których nie można w pełni wyjaśnić, jeśli traktuje się je wyłącznie jako sumę jednostkowych działań. Tym samym postkeynesizm zajmuje wyraźniejsze stanowisko ontologiczne niż klasyczny model racjonalnego wyboru, który trzyma się zasady mocnego indywidualizmu ontologicznego, czyli tezy, że ​​świat społeczny ostatecznie składa się tylko z jednostek i zbiorów jednostek oraz że nic poza indywidualnym działaniem nie może mieć mocy przyczynowej.

Bardzo prostą ilustrację dla właściwości w skali makro może stanowić następująca sytuacja: jeśli wszyscy w kinie wstaną, nikt nie będzie widział ekranu, ale gdyby wstała tylko jedna osoba, zyskałaby lepszy widok. Ten sposób myślenia doprowadził do odkrycia kilku paradoksów makroekonomicznych. Termin „paradoks” w tym kontekście oznacza, że ​​to, co wydaje się rozsądne w odniesieniu do jednej osoby, firmy lub państwa, może prowadzić do niezamierzonych, niekorzystnych lub nawet irracjonalnych zbiorowych zachowań i wyników, gdy wszystkie osoby, firmy lub państwa zadziałają podobnie. Dlatego duże znaczenie ma badanie zjawisk w skali makro i ich właściwości samych w sobie, a także przyglądanie się, jak one z kolei wpływają na indywidualne zachowania. Takie podejście określa się jako „holizm”. Wszystkie paradoksy makroekonomiczne stają się na przykład istotnymi elementami wyjaśnienia niedawnego kryzysu finansowego. Najważniejsze z tych paradoksów zawarte zostały w poniższej tabeli:

Źródło: Lavoie (2014, 18).

4. Epistemologia

Ponownie należy zauważyć, że PKE nie proponuje spójnej epistemologii i że poszczególni postkeynesiści i postkeynesistki mogą mieć bardzo różne poglądy na temat prawdy, wiedzy i zakresu, w jakim uzyskujemy wiedzę o rzeczywistości gospodarczej. Istnieją jednak pewne domyślne założenia dotyczące związku między rzeczywistością a wiedzą naukową, które można uznać za typowe dla postkeynesizmu.

Po pierwsze, postkeynesiści i postkeynesistki głoszą pogląd, że zadaniem nauk empirycznych jest zbieranie i usystematyzowanie takich twierdzeń o świecie, które powinny możliwie jak najlepiej odzwierciedlać rzeczywistość. Chociaż modele ekonomiczne są zawsze bardzo uproszczoną reprezentacją rzeczywistych mechanizmów przyczynowych, w idealnym przypadku powinny uchwycić kluczowe aspekty rzeczywistości. Modele, które prawidłowo opisują i wyjaśniają zjawiska empiryczne i których założenia nie są sprzeczne z podstawowymi obserwacjami dotyczącymi faktycznych, regularnych wydarzeń, nawet jeśli nie da się traktować ich jako ściśle prawdziwych, uznaje się je za „prawdziwsze” niż modele, które nie odzwierciedlają odpowiednio naszych doświadczeń związanych z codzienną aktywnością gospodarczą i regularnymi wydarzeniami.

Po drugie, postkeynesizm zakłada, że do skonstruowania dobrych teorii ekonomicznych potrzeba zarówno logicznego rozumowania, jak i obserwacji empirycznej. Zamiast stosować metodę czysto dedukcyjną i wychodzić na przykład od aksjomatów dotyczących rzekomo uniwersalnych reguł ludzkich wyborów (tak jak przedstawiciele szkoły austriackiej), a następnie logicznie wyprowadzać z nich bardziej konkretne twierdzenia dotyczące zjawisk empirycznych, postkeynesizm opiera wszystkie założenia teoretyczne na dowodach empirycznych. Nie oznacza to jednak, że w postkeynesizmie wszystkie założenia teoretyczne muszą zostać ściśle udowodnione za pomocą rozumowania indukcyjnego, czyli dowodów statystycznych. Założenia teoretyczne powinny być zgodne z podstawową wiedzą empiryczną dotyczącą faktycznych zachowań i zjawisk ekonomicznych. Logiczne rozumowanie nadal odgrywa istotną rolę. Na bardzo podstawowym poziomie oznacza to dążenie do wewnętrznej spójności poszczególnych twierdzeń teorii, ale także do spójności generalnie.

Przykładem może być związek między założeniami mikroekonomicznymi (takimi jak konkurencja, ceny i zachowanie firm) a teorią makroekonomiczną (na przykład określenie funkcjonalnej dystrybucji dochodu, czyli rozkładu PKB między płace i zyski). Mówiąc dokładniej, logiczne rozumowanie odgrywa ważną rolę w tworzeniu teorii ekonomicznych, które są spójne z praktyką i konsekwencjami podwójnego zapisu księgowego (ang. double entry bookkeeping) i rachunkami narodowymi. Teorie, które nie uwzględniają podstawowych tożsamości księgowych i ich istotnych konsekwencji ekonomicznych, są przez postkeynesistów uważane za błędne.

Po trzecie, postkeynesiści i postkeynesistki mają świadomość ograniczeń wiedzy ekonomicznej. Świadczy o tym ostrożność i pokora co do wiarygodności prognoz ekonomicznych dotyczących zmiennych ilościowych (na przykład wzrostu PKB lub inflacji) w dynamicznej, podlegającej zmianom strukturalnym gospodarce. W takiej gospodarce określone empiryczne prawidłowości utrzymują się tylko tymczasowo. Co więcej, postkeynesiści niekoniecznie starają się formalizować wszystkie istotne założenia lub hipotezy, co zresztą wymagałoby takiego stopnia precyzji, który może być po prostu nieosiągalny ze względu na jakościową złożoność danego zjawiska, na przykład zachowań stadnych na rynkach finansowych. Pogląd ten można streścić w postaci praktycznej zasady: lepiej jest mieć mniej więcej rację, niż dokładnie się mylić (ang. it is better to be roughly right than precisely wrong). Skuteczne przewidywanie przyszłości i możliwie najwyższy stopień precyzji ilościowej nie są uważane za główne zadania teorii ekonomicznych, ponieważ mogą być nie do pogodzenia z jakościowo złożonym i zmieniającym się charakterem gospodarek kapitalistycznych. Ekonomiści i ekonomistki powinni raczej zdawać sobie sprawę z ograniczeń wiedzy o gospodarce i dążyć do opracowania realistycznych teorii, które dostarczą adekwatnego opisu rzeczywistych mechanizmów przyczynowo-skutkowych, a także wiarygodnych wyjaśnień.

Ogólnym celem ekonomii w takim ujęciu jest opowiadanie wiarygodnych historii o funkcjonowaniu systemu gospodarczego w świecie rzeczywistym, historii, w których punktem wyjścia są stylizowane fakty. Podejście to stoi w zdecydowanej sprzeczności z epistemologicznym stanowiskiem instrumentalizmu, w ramach którego nie dba się o stopień rzeczywistości odzwierciedlony w podstawowych założeniach, a jedynie dąży do uzyskania prawidłowych prognoz (poglądy takie głosił m.in. Milton Friedman).

5. Metodologia

Jak wspomniano powyżej, najbardziej podstawową zasadę ontologiczną paradygmatu postkeynesowskiego, obecną także szerzej w wielu innych gałęziach ekonomii heterodoksyjnej, można opisać jako podejście holistyczne lub organicystyczne. Co za tym idzie, postkeynesiści i postkeynesistki opowiadają się za holizmem metodologicznym. Dobrym przykładem takiego organicznego podejścia jest postkeynesowska teoria wyboru, zgodnie z którą decyzje jednostek dotyczące konsumpcji lub innych wydatków (na przykład inwestycji w nieruchomości, edukację), a także decyzje finansowe (to jest decyzje portfelowe i zaciąganie kredytów) są wysoce współzależne. Jednostki ze względów psychologicznych i z uwagi na fundamentalną niepewność porównują się do innych i budują swoje decyzje po części na podstawie praktycznych reguł i nawyków. Te formy zachowań grupowych leżą u podstaw postkeynesowskich wyjaśnień niedawnego kryzysu finansowego. Na bazie społecznej determinacji zachowania teoria postkeynesowska podkreśla rolę różnych klas (przy czym głównymi klasami są robotnicy, kapitaliści i rentierzy) i instytucji w społeczeństwie. W ten sposób występuje przeciw dominującemu wciąż neoklasycznemu podejściu metodologicznego indywidualizmu, zgodnie z którym każde wyjaśnienie zjawisk ekonomicznych musi wychodzić od zachowania jednostki.

Postkeynesizm stosuje metody badawcze, które odpowiadają zasadzie holizmu. Do najważniejszych metod należą między innymi formalne modelowanie makro i estymacja ekonometryczna, modele zgodności zasobów i przepływów (ang. Stock-Flow Consistent, SFC) i modelowanie agentowe (ang. Agent-Based Modeling, ABM) z wykorzystaniem symulacji komputerowych, a także analizy instytucjonalne i studia przypadków.

Postkeynesiści i postkeynesistki często przekładają teorie makroekonomiczne na proste modele formalne, opisujące związki przyczynowo-skutkowe między zmiennymi makroekonomicznymi za pomocą parametrów strukturalnych. Podstawowe założenia dotyczące zachowań, na przykład konsumentów lub firm, zazwyczaj nie są ściśle modelowane – uzasadnia się je w odwołaniu do stylizowanych faktów i wiedzy na temat empirycznych prawidłowości. Nierówność dochodów może na przykład zostać wprowadzona do postkeynesowskiej zagregowanej funkcji konsumpcji, opartej na badaniach empirycznych dotyczących zachowań konsumpcyjnych, pokazujących, że bogate gospodarstwa domowe mają mniejszą skłonność do konsumpcji lub że biedniejsze gospodarstwa domowe próbują dostosować swoje zachowania konsumpcyjne do zachowań najbliższej klasy społecznej o wyższych dochodach. Modele te mają zatem mikropodstawy, ale nie są ujmowane w formalnych ramach ograniczonych optymalizacją. Co więcej, w przeciwieństwie do teorii neoklasycznej założenia dotyczące zachowania jednostek zazwyczaj obejmują zachowania zorientowane na normy, ukształtowane przez instytucje społeczne i konteksty społeczne.

Proste postkeynesowskie modele makro mogą być statyczne i skupiać się na efektach krańcowych zmian zmiennych egzogenicznych i ich ekonomicznych konsekwencjach dla znajdującego się w stanie równowagi rynku towarów. Modele dynamiczne pozwalają przyjrzeć się zmianom zmiennych ekonomicznych w czasie i badają stabilność lub niestabilność niektórych zmiennych, takich jak na przykład dług prywatny. Modele te oddają zatem wspomnianą już systemową naturę kapitalizmu i pozwalają na zobrazowanie dynamicznych i niestabilnych procesów.

Parametry strukturalne tych modeli często szacuje się empirycznie za pomocą standardowych technik ekonometrycznych. Podobnie hipotezy teoretyczne wywodzące się z teorii postkeynesizmu można przetestować empirycznie z wykorzystaniem ekonometrii. Mimo że niektórzy postkeynesowscy ekonomiści i ekonomistki, sceptyczni wobec uniwersalnych prawidłowości, nie cenią tego podejścia, wydaje się, że większość badaczy korzysta z ekonometrii. Innym popularnym sposobem oceny teorii makroekonomicznych jest wykorzystanie porównawczych studiów przypadków z różnych krajów w oparciu o statystyki opisowe.

Modele SFC stanowią kolejny aspekt postkeynesowskiego makromodelowania, który w ostatnich latach zyskuje popularność. Jego najważniejszą cechą analityczną jest włączenie równań behawioralnych wywodzących się z teorii postkeynesizmu w ramy rygorystycznych zasad rachunkowości (należy przy tym zauważyć, że modele SFC nie są związane z jedną konkretną szkołą myślenia). Ze standardów rachunkowości wynika m.in. zasada, że aktywa jednego podmiotu są zawsze pasywami innego i że każdy napływ pieniądza do kogoś jest zarazem odpływem pieniądza od kogoś innego. Modelowanie SFC pozwala kompleksowo zintegrować wszystkie realne i finansowe przepływy i zasoby danego modelu i prześledzić ich pochodzenie. Tym samym modelowanie SFC bardzo dobrze wpisuje się w holistyczne podejście metodologiczne postkeynesizmu, a wyczerpująca rachunkowość pozwala wyprowadzić pewne relacje z tożsamości rachunkowych, co oznacza, że ​​modele te w mniejszym stopniu opierają się na samych tylko równaniach behawioralnych. Na przykład niektóre zmienne funkcjonują jako zmienne korygujące, które gwarantują przestrzeganie ograniczeń budżetowych wszystkich podmiotów lub sektorów. Jest to ważne z perspektywy postkeynesowskiej, gdyż przedmiotem analizy jest tu, jak wspomniano powyżej, pieniężna gospodarka produkcyjna. Obecnie istnieje wiele różnych modeli SFC, od stosunkowo małych modeli analitycznych po bardzo duże i złożone modele rozwiązywane w drodze symulacji komputerowych.

Stosunkowo nowym osiągnięciem jest połączenie modeli SFC z modelowaniem agentowym (ang. agent-based models, ABM) w celu włączenia do modeli postkeynesowskich bardziej zróżnicowanych podmiotów (agentów). ABM to komputerowa symulacja wielu oddziałujących ze sobą heterogenicznych agentów, którą można wykorzystać do badania pojawiających się zagregowanych skutków interakcji jednostek i informacji zwrotnych na poziomie indywidualnym. Metodologia ABM znacznie różni się od podejścia reprezentatywnego podmiotu (ang. representative agent approach), ponieważ stan pojedynczego podmiotu w trakcie symulacji niekoniecznie dostarcza informacji o zagregowanym stanie lub zachowaniu modelu, a czas odgrywa ważną rolę. Dlatego modelowanie agentowe jest obiecującym przedsięwzięciem mającym na celu zapewnienie wyraźnej mikrostruktury dla emergentnych makrowłaściwości modeli postkeynesowskich.

Na poziomie mezoekonomicznym postkeynesizm posługuje się analizami instytucjonalnymi, które wykorzystują metodę narracyjną (ang. the storytelling method). Analizy instytucjonalne opisują strukturę, działanie i powiązania instytucji i organizacji gospodarczych oraz prawidłowości lub tendencje, które wynikają z ich interakcji. Na przykład analiza instytucjonalna praktyki banków komercyjnych i banków centralnych może wyjaśnić, w jaki sposób tworzony jest pieniądz kredytowy, jak określa się stopy procentowe i jak bank centralny, za pośrednictwem polityki pieniężnej, może wpływać na krótkoterminową stopę procentową na rynku międzybankowym (na przykład LIBOR, Federal Funds Rate). Pozwala to wyjaśnić skutki polityki pieniężnej, jej możliwości i ograniczenia (na przykład dlaczego bank centralny nie może kontrolować podaży pieniądza i dlaczego może kształtować krótkoterminową stopę międzybankową) oraz porównanie różnych systemów monetarnych. Podejście to można również zastosować do opowiadania historii o występowaniu pewnych zjawisk ekonomicznych, takich jak kryzys finansowy 2007–2008, będący wynikiem długookresowych strukturalnych zmian instytucjonalnych w sektorze finansowym. Nawet jeśli tego rodzaju analizy instytucjonalne opierają się na konkretnych przypadkach empirycznych i zazwyczaj nie podlegają formalizacji, dostarczają nierzadko ogólnych wniosków na temat zachowań i wydarzeń gospodarczych. Ponadto mogą podbudowywać formalne modele makroekonomiczne, które same w sobie nie dostarczają opisu podstawowych instytucji gospodarczych i zachowań generujących określone wyniki makroekonomiczne.

6. Ideologia i cele polityczne

Teoria postkeynesowska co do zasady daje się uzgodnić z całą gamą ideologii lub celów politycznych. Z lekką tylko przesadą można powiedzieć, że postkeynesizm może z jednej strony stać się analityczną ramą dla socjalistycznego polityka, która pragnie przezwyciężyć kapitalizm, z drugiej zaś może być narzędziem analizy otoczenia gospodarczego dla prokapitalistycznego bankiera inwestycyjnego. Rzecz w tym, że postkeynesizm może być wykorzystywany w ramach różnych ideologii, ponieważ jego głównym celem jest zrozumienie dynamiki systemów kapitalistycznych z makroekonomicznego punktu widzenia, niezależnie od tego, czy ktoś pragnie kapitalizm utrzymać, czy przezwyciężyć. Niemniej jednak każdy naukowiec i naukowczyni przyjmuje określoną ideologię, którą stosuje przy ocenie teorii.

Postkeynesizm nie był nigdy związany szczególnie silnie z jakimś jednym większym ruchem politycznym. Można śmiało stwierdzić, że postkeynesiści i postkeynesistki ogólnie nie chcą eliminować kapitalizmu, chcą raczej go okiełznać i starają się wyobrazić sobie system gospodarczy, który stanowiłby wariant pośredni pomiędzy liberalizmem a socjalizmem. Dlatego też niektóre centralne ideologiczne założenia i polityczne cele wielu postkeynesowskich ekonomistów i ekonomistek można również napotkać w dziejach rozwoju myśli socjaldemokratycznej i zawartej w niej nadziei na możliwość gry o sumie niezerowej i kapitalizmu opartego na współpracy między klasami. Zarazem jednak wielu postkeynesistów zdecydowanie nie zgadza się z programami politycznymi wysuwanymi przez partie socjaldemokratyczne zachodnich krajów kapitalistycznych po neoliberalnym zwrocie w „trzecią drogę” w latach 90. XX wieku.

Uzasadniając dążenie do zbudowania społecznie postępowego kapitalizmu, wiele postkeynesowskich ekonomistów i ekonomistek wskazuje na historyczny precedens: „złoty wiek”, czy też fordystowski reżim kapitalistyczny, który istniał od lat 50. do 70. XX wieku. W rozwiniętych krajach kapitalistycznych okres ten charakteryzował się przede wszystkim stabilnym wzrostem gospodarczym, bardziej sprawiedliwą dystrybucją dochodów, pełnym (lub prawie pełnym) zatrudnieniem, silniejszą siecią zabezpieczenia społecznego, większą regulacją sektora finansowego, a także tym, że państwo było bardziej aktywne, prowadziło politykę interwencjonizmu i angażowało się w zarządzanie popytem zagregowanym silniej niż w późniejszej „erze neoliberalnej”. Cechy tamtej epoki można traktować jako swego rodzaju model takiego systemu gospodarczego, za którym opowiadają się postkeynesiści i postkeynesistki. Aby ten model mógł powrócić, podstawowym zadaniem jest zmiana sposobu funkcjonowania państwa i systemu polityczno-gospodarczego. W literaturze postkeynesowskiej rzadko pojawia się wprost udzielona odpowiedź na pytanie, jak osiągnąć to w sferze społecznej i politycznej. W ramach postkeynesizmu podejmuje się próby badania czynników społeczno-ekonomicznych i społeczno-politycznych, które mogłyby prowadzić do określonych zmian w ogólnych reżimach gospodarczych czy też kapitalistycznych, jednak zasadniczo te zagadnienia nie stanowią głównego przedmiotu zainteresowania postkeynesowskiej literatury naukowej. Ekonomia postkeynesowska wskazuje raczej, co powinno się wydarzyć na poziomie makroekonomicznym, aby możliwe stało się uniknięcie niestabilności lub trwałych słabości strukturalnych związanych z kapitalizmem, takich jak stagnacja, nadmierna inflacja lub deflacja, recesje, kryzysy finansowe i gospodarcze. Wielu postkeynesistów dowodzi na przykład, że bardziej równomierny podział dochodu między kapitalistów i robotników pobudzi zagregowany popyt i spowoduje wzrost gospodarczy, a zatem może skutkować zwiększeniem zysków brutto klasy kapitalistów. Widać zatem wyraźnie, że z punktu widzenia postkeynesizmu nie istnieje zasadniczy konflikt między spójnością społeczną jako celem politycznym a wzrostem jako ekonomicznym środkiem utrzymania wysokiego poziomu zatrudnienia i poprawy warunków życia. Ponieważ jednak analiza wydarzeń społecznych prowadzących do zmian politycznych ma w ekonomii postkeynesowskiej niewielkie znaczenie w porównaniu do konkretnych zaleceń dotyczących polityki gospodarczej, łatwo można odnieść wrażenie, że podejście postkeynesizmu do polityki jest nieco technokratyczne, nawet jeśli wielu postkeynesistów zdaje sobie sprawę z wyzwań społeczno-politycznych utrudniających realizację ich „technicznych” zaleceń.

Większość postkeynesowskich ekonomistów i ekonomistek podpisałaby się pod wizją bardziej sprawiedliwego społecznie systemu, z pełnym zatrudnieniem, niskim poziomem nierówności dochodów i wysokim poziomem wolności indywidualnej. I o ile dzisiaj wielu reprezentantów tego nurtu uznaje, że nieskończony wzrost jest problematyczny z punktu widzenia ochrony środowiska, nadal pozostaje on głównym instrumentem do osiągnięcia pełnego zatrudnienia, można więc uznać, że należy on do głównych celów postkeynesizmu.

Postkeynesizm opowiada się za polityką makroekonomiczną, w której szczególny nacisk kładzie się na politykę fiskalną mającą służyć stabilizowaniu gospodarki zarówno w krótkim, jaki i w długim okresie. Polityka pieniężna, ukierunkowana na niskie stopy procentowe, powinna zapewniać stabilność w sektorze pieniężnym, finansowym i realnym. Inne polityki służące stabilizowaniu gospodarki obejmują ścisłą regulację rynków finansowych, między innymi kontrolę kredytową i zwiększenie wymogów kapitałowych wobec sektora bankowego (ang. asset-based reserve requirements). Uznaje się również za ważne, aby banki centralne działały jako pożyczkodawcy ostatniej instancji (ang. lenders of last resort). Polityka płacowa i dochodowa powinna prowadzić do stałego wzrostu nominalnych jednostkowych kosztów pracy zgodnie z tempem wzrostu inflacji. Postkeynesowscy ekonomiści i ekonomistki generalnie popierają związki zawodowe, które mają istotny wpływ na koordynację negocjacji płacowych, a tym samym na stabilność cen. Jeśli chodzi o międzynarodową politykę gospodarczą, w ramach postkeynesizmu uznaje się często wolny handel za niekorzystny dla biedniejszych krajów, ponieważ nie pomaga im on w budowaniu własnych konkurencyjnych sektorów przemysłowych. Dlatego postkeynesizm opowiada się za kontrolą kapitału, zarządzanymi kursami wymiany i ochroną nowo powstającego przemysłu (ang. infant industry protection).

7. Aktualne debaty i analizy

Badania i debaty prowadzone w ramach postkeynesizmu dotyczą różnych obszarów. To, na jakie problemy lub obszary badawcze kładzie się nacisk, wynika w dużej mierze z rozwoju gospodarek i społeczeństw, kaprysów i mód intelektualnych, rozwoju technologii komputerowej i oczywiście wydarzeń historycznych.

Jednym z obszarów, w ramach których powstało ostatnio wiele opracowań, jest wykorzystanie badań ekonometrycznych dla ustalenia, czy w danym kraju obowiązuje reżim popytu napędzany przez płace (ang. wage-led), czy zyski (ang. profit-led). W krajach, w których podstawą są wynagrodzenia, wzrost udziału płac prowadzi do wyższego zagregowanego popytu, natomiast w krajach nastawionych na zysk zagregowany popyt w takim wypadku spada. W ramach rozszerzenia tego podejścia bada się wpływ, jaki na wzrost gospodarczy mają nierówności dochodów, finansjalizacja, otwartość gospodarki, polityka fiskalna i inne podobne czynniki. Samo pojęcie finansjalizacji dało ostatnio początek bogatej literaturze opisującej i analizującej w wielu gospodarkach zmiany strukturalne idące w kierunku większego znaczenia i dominacji sektora finansowego. Wkład w tej dziedzinie obejmuje analizy instytucjonalne i opisowe na poziomie mikro i mezo, a także badania ekonometryczne i formalne modele makroekonomiczne. Wkład postkeynesizmu w debatę o finansjalizacji polega na podkreśleniu jej negatywnego wpływu na inwestycje, dystrybucję dochodów i stabilność finansową. Pewne zagadnienia wciąż jednak pozostają nierozwiązane – na przykład kwestia związku finansjalizacji z neoliberalizmem.

Historyczne wydarzenie, jakim był globalny kryzys finansowy, spowodowało wzrost zainteresowania hipotezą niestabilności finansowej (ang. financial instability hypothesis) Hymana Minsky’ego – szukano sposobów lepszego zrozumienia złożonego związku między sektorem realnym a sektorem finansowym oraz tendencji do kryzysów. Wykorzystuje się do tego przede wszystkim dynamiczne modele, które starają się ująć idee Minsky’ego w bardziej rygorystycznych ramach formalnych lub za pomocą modeli SFC.

Na postkeynesizm wpływa również ogólna świadomość problemów ekologicznych, w szczególności zmian klimatycznych. Należy jednak zaznaczyć, że tradycyjnie postkeynesiści i postkeynesistki nie koncentrowali się zbytnio na kwestiach ekologicznych, skupieni byli raczej na wzroście gospodarczym jako środku do osiągania pełnego zatrudnienia. Dopiero w ostatnich latach dużo więcej uwagi poświęcono ograniczeniom związanym ze środowiskiem. Postkeynesowscy ekonomiści i ekonomistki uważają, że ekonomia ekologiczna ma mocne fundamenty mikroekonomiczne, ale w zbyt dużym stopniu polega na neoklasycznej makroekonomii, starają się więc wprowadzić do analizy postkeynesowską makroekonomię.

Wzrosła również różnorodność metod modelowania stosowanych przez postkeynesowskich ekonomistów i ekonomistki. Na przykład globalny kryzys finansowy ogólnie potwierdził słuszność kładzionego przez postkeynesizm nacisku na rolę pieniądza i finansów w działalności gospodarczej. Dało to kolejny impuls do rozwoju modeli zgodności zasobów i przepływów. Opracowuje się modele SFC na dużą skalę, opisujące całą gospodarkę krajową, zaś wielopaństwowe modele gospodarki otwartej uwzględniają handel międzynarodowy i sektor finansowy. Kolejnym obszarem postępów jest modelowanie agentowe, które pozwala zrozumieć, w jaki sposób złożone interakcje na poziomie mikroekonomicznym mogą wpływać na wyniki makroekonomiczne. Badania te znajdują się wciąż na wczesnym etapie, ponieważ postkeynesiści i postkeynesistki dopiero niedawno zaczęli pracować z tymi modelami. Inni autorzy i autorki koncentrują się na kwestiach takich jak nierównowaga, niestabilność oraz na tym, w jaki sposób gospodarka przechodzi w czasie z jednego stanu równowagi do innego. Ten obszar badań wykorzystuje coraz bardziej złożone modele o dynamice nieliniowej, które często dla numerycznej symulacji różnych możliwych rozwiązań korzystają z technik komputerowych. Modele te pozwalają zrozumieć niekiedy chaotyczne procesy dostosowawcze, które mają miejsce w realnym świecie, a zatem mają zupełnie inny charakter niż spokojne i harmonijne modele równowagi ogólnej ekonomii głównego nurtu.

8. Zróżnicowanie wewnętrzne: subdyscypliny, inne teorie ekonomiczne i inne dyscypliny

Źródło: Lavoie (2014, 43).

Szkoła postkeynesowska składa się z kilku podszkół, z których każda kładzie nacisk na inne zjawiska, przy ogólnej zgodzie co do ważnych, zasadniczych kwestii. Po pierwsze, zmienne pieniężne są niezbędne do zrozumienia gospodarki. Po drugie, efektywny popyt napędza gospodarkę zarówno w krótkim, jak i długim okresie. Po trzecie, przyszłość jest fundamentalnie niepewna, a więc niemożliwe jest zastosowanie kalkulacji prawdopodobieństwa do oceny różnych możliwych scenariuszy ekonomicznych. Po czwarte, przyszła sytuacja ekonomiczna jest zależna od ścieżki obranej przez daną gospodarkę – nie istnieje zatem z góry określony stan równowagi, do którego gospodarka mogłaby się dostosować. I wreszcie po piąte, konflikty dystrybucyjne mają duży wpływ na ogólny rozwój makroekonomiczny zarówno w krótkim, jak i długim okresie.

Zbyt duże poleganie na Keynesie jako intelektualnym ojcu założycielu ma również swoje wady, ponieważ może prowadzić do jałowych dyskusji na temat tego, co Keynes naprawdę, naprawdę miał na myśli. Wkład Keynesa po części opierał się na neoklasycznych fundamentach – sam Keynes był przecież uczniem Alfreda Marshalla. Dlatego niektórzy ekonomiści i ekonomistki twierdzą, że w pewnym sensie prawdziwym założycielem postkeynesizmu był Michał Kalecki – który publikował jeszcze przed Keynesem, ale początkowo tylko po polsku, i którego analiza w mniejszym stopniu inspirowana jest teorią neoklasyczną.

Sama nazwa „ekonomia postkeynesowska” nieco przesłania wkład kilku różnych i wpływowych autorów. Tak zwani fundamentaliści opierają swoją teorię głównie na pracach samego Keynesa i koncentrują się na zagadnieniach zmonetaryzowanej gospodarki produkcyjnej i niestabilności finansowej. Ich analizy wniosły wielki wkład w zrozumienie globalnego kryzysu finansowego.

Kaleckian interesuje głównie produkcja i zatrudnienie, cykle koniunkturalne, teoria wzrostu i kształtowanie cen (teorie cenotwórstwa). Sraffianie skupili się raczej na cenach relatywnych i wyborze technik produkcji. Instytucjonaliści to autorzy, którzy przyglądają się instytucjonalnej strukturze gospodarki. Należą do nich: Minsky (przynajmniej częściowo), ekonomiści behawioralni z tradycji postkeynesowskiej, a także przedstawiciele Nowoczesnej Teorii Monetarnej (MMT), którzy bardzo intensywnie koncentrują się na strukturach instytucjonalnych rządu, banków komercyjnych i banków centralnych. Kaldorianie skupiają się głównie na długookresowym wzroście i podkreślają ograniczenia, z którymi muszą się mierzyć otwarte gospodarki, jeśli chodzi o wzrost, a także znaczenie struktury gospodarczej dla rozwoju.

Postkeynesizm jest powiązany z kilkoma innymi heterodoksyjnymi szkołami myślenia, przede wszystkim z marksizmem i ekonomią instytucjonalną, które również odrzucają ekonomię głównego nurtu. Przedmiotem analizy zarówno marksizmu, jak i ekonomii postkeynesowskiej jest gospodarka kapitalistyczna, dla której fundamentalne znaczenie mają relacje między pracodawcami a pracownikami oraz generowanie zysku. Dla marksistów i marksistek, tak jak dla zwolenników postkeynesizmu, pieniądz i kredyt pozostają centralnymi elementami analizy z natury niestabilnych gospodarek kapitalistycznych. Co więcej, obie szkoły myślenia odrzucają prawo Saya, nawet jeśli niektórzy marksiści i marksistki czynią to jedynie w odniesieniu do perspektywy krótkookresowej. Niemniej jednak istnieją również między tymi dwoma paradygmatami istotne punkty sporne. Większość postkeynesowskich ekonomistów i ekonomistek odrzuca marksistowską teorię wartości opartej na pracy lub przynajmniej uważa ją za koncepcję mało użyteczną. Marksowska teoria spadającej stopy zysku uważana jest za kolejną słabość. Przykłady te wynikają z różnic w poglądach i przekonaniach metodologicznych, ontologicznych i epistemologicznych dzielących obydwie szkoły. Bardzo silne, może nawet silniejsze niż związki z marksizmem, są również powiązania między postkeynesizmem a ekonomią instytucjonalną. Postkeynesizm i ekonomia instytucjonalna podkreślają wpływ norm społecznych, konwencji i kształtowania nawyków na zachowania jednostek. Postkeynesizm wykorzystuje analizę problemów mikroekonomicznych i społeczno-politycznych, które można znaleźć w ekonomii instytucjonalnej. Jednak również pomiędzy tymi szkołami występują istotne różnice, zwłaszcza w zakresie metodologii. Na przykład wielu ekonomistów i ekonomistek instytucjonalnych odrzuca formalne i ekonometryczne metody modelowania stosowane w postkeynesizmie.

9. Różnice między postkeynesizmem a ekonomią głównego nurtu

Podsumowując, postkeynesizm i ekonomia głównego nurtu różnią się pod względem epistemologii i ontologii, rozumienia racjonalności, metod, a także co do politycznego i ekonomicznego fundamentu.

Po pierwsze, postkeynesizm podkreśla wagę realizmu – próbując opowiadać o gospodarce adekwatne, oparte na faktach historie – natomiast ekonomia głównego nurtu zasadza się na instrumentalizmie, uznającym, że założenia nie muszą odzwierciedlać rzeczywistości, o ile pozwalają one formułować precyzyjne przewidywania. Dlatego ekonomiści głównego nurtu posługują się koncepcją podmiotu dążącego do pełnej optymalizacji (ang. perfect optimising agent), tak zwanego homo oeconomicus. Koncepcja ta pozwala na dokonywanie pozornie trafnych przewidywań dotyczących przyszłych stanów gospodarki, nie bierze jednak pod uwagę tego, że ludzie w rzeczywistości nie zachowują się jak ten podmiot. Z kolei postkeynesizm posługuje się koncepcją podmiotów dążących do osiągnięcia satysfakcjonujących wyników (ang. satisficing agents). Podobnie jak prawdziwi ludzie, podmioty te kierują się praktycznymi zasadami i podejmują decyzje właściwe dla otoczenia, w którym występuje fundamentalna niepewność. Metoda postkeynesizmu wynika z podejścia holistycznego, w którym przyjmuje się, że ludzie są istotami społecznymi żyjącymi w złożonym systemie instytucji, kategorii płciowych, kulturowych itp. Z tego punktu widzenia rozsądne zachowanie jednostek na poziomie mikro może prowadzić do niezamierzonych konsekwencji na poziomie makro (zob. przykładowe paradoksy wymienione wyżej). Ekonomia głównego nurtu opiera się na idei indywidualizmu, zgodnie z którą jednostkowe zachowania ulegają po prostu zagregowaniu, a następnie pomiarowi na poziomie makroekonomicznym, po uprzednim wykluczeniu możliwości pojawienia się makroparadoksów (omówionych wyżej).

Rdzeniem ekonomii głównego nurtu jest rzadkość (scarcity) zasobów, zwłaszcza kapitału i siły roboczej. Dlatego ekonomiści głównego nurtu koncentrują się na (racjonalnej – przyp. tłum.) alokacji tych zasobów, a mechanizm cenowy postrzegają jako nośnik informacji o rzadkości danego zasobu. Postkeynesizm natomiast, biorąc pod uwagę dowody empiryczne, uważa, że ​​gospodarka generalnie funkcjonuje poniżej pełnych możliwości produkcyjnych. Z tego punktu widzenia cechą charakterystyczną gospodarek kapitalistycznych jest zatem nie rzadkość, ale (potencjalna – przyp. tłum.) obfitość zasobów. Podstawową troską z punktu widzenia postkeynesizmu staje się raczej pełne zatrudnienie niewykorzystanych mocy produkcyjnych gospodarki (tj. siły roboczej i kapitału). Mechanizm cenowy postrzegany jest jako wskaźnik jednostkowych kosztów produkcji. Wreszcie polityczny rdzeń ekonomii głównego nurtu opiera się na przekonaniu, że nieuregulowane rynki prowadzą do optymalnej alokacji ograniczonych zasobów. Postkeynesiści i postkeynesistki, chociaż dostrzegają pozytywne skutki przedsiębiorczości, pozostają sceptyczni w stosunku do wolnego rynku i skłaniają się raczej w kierunku ścisłych regulacji.

10. Instytucje

Czasopisma naukowe:

• Cambridge Journal of Economics
• Journal of Post Keynesian Economics
• Metroeconomica
• Review of Political Economy
• Journal of Economic Issues
• International Review of Applied Economics
• European Journal of Economics and Economic Policies: Intervention
• Review of Keynesian Economics
• Review of Radical Political Economics
• International Journal of Political Economy
• PSL Quarterly Review
• Bulletin of Political Economy
• Brazilian Journal of Political Economy
• Contributions to Political Economy
• Panoeconomicus

Sieci / stowarzyszenia / konferencje / szkoły letnie:

• North America: Levy Economics Institute, annual Hyman P. Minsky conferences in New York, international Post Keynesian conferences in Kansas City, and Minsky summer seminars in Annandale-on-Hudson, NY
• South America: Associação Keynesiana Brasileiro (AKB), annual conferences
• Australia: PKs as main organisers of and contributors to the Australian 
Society of Heterodox Economics (ASHE) conferences.
• Asia: Japanese Society for Post Keynesian Economics, seminars, 
conferences, Keynes Society Japan, annual conferences
• UK: Post-Keynesian Economics Society (PKES), annual workshops, panels at conferences, thematic conferences, introductory workshops, PhD conferences.
• Denmark: Nordic post-Keynesian network (conferences)
• France: PK conferences at the University of Dijon, partly co-organised by the French Association pour le Developpement des Etudes Keynesiennes (ADEK), French PKs heavily involved in the newly founded Association Francaise d’Economie Politique (AFEP), conferences and other activities
• Spain: University of the Basque Country in cooperation with the Cambridge Centre for Economic and Public Policy, annual conferences
• Germany: German Keynes Society, small annual conferences for German speaking participants, Research Network Macroeconomics and 
Macroeconomic Policies (FMM), annual international conferences, biennial summer schools

Studia podyplomowe:

• Brazil: several universities (Campinas, Rio de Janeiro, ...)
• US: University of Massachusetts Amherst, the New School for Social Research, New York, the University of Missouri, Kansas City, and at the University of Utah, Salt Lake City.
• UK: Leeds University Business School, Kingston University London, SOAS London, Greenwich University, Open University, UWE Bristol
• France: University of Paris 13
• Spain: University of the Basque Country, Bilbao.
• Germany: Berlin School of Economics and Law and the HTW University of Applied Sciences Berlin, without PhD
• Erasmus Mundus Master Programme on Economic Policies in the Age of Globalisation (EPOG): University Paris 13, the University Torino, the Berlin School of Economics and Law, Kingston University London, and the University of Witwatersrand as major partners, Seoul National University, the Federal University of Rio de Janeiro and the University of Massachusetts Amherst associated.

Bibliografia

Fontana, G.; Sawyer, M. (2015): Towards post-Keynesian ecological macroeconomics. Ecological Economics (121), pp. 186-195.

Godley, W., Lavoie, M. (2007): Monetary Economics: An Integrated Approach to Credit, Money, Income, Production and Wealth. New York: Palgrave Macmillan.

Hein, E. (2016): Post-Keynesian macroeconomics since the mid-1990s – main developments. IPE Working Paper No. 75/2016.

Hein, E., Stockhammer, E. (eds.) (2011): A Modern Guide to Keynesian Macroeconomics and Economic Policies, Cheltenham: Edward Elgar.

King, J.E. (ed.) (2012), The Elgar Companion to Post Keynesian Economics, 2nd Edition, Cheltenham: Edward Elgar.

Lavoie, M. (2014): Post-Keynesian Economics: New Foundations, Cheltenham: Edward Elgar.

Literatura uzupełniająca

• Davidson, P. (2011): Post Keynesian Macroeconomic Theory, Cheltenham: Edward Elgar.
• Fontana, G., Setterfield, M. (eds.) (2009): Macroeconomics and Macroeconomic Pedagogy, Basingstoke: Palgrave Macmillan.
• Godley, W., Lavoie, M. (2007): Monetary Economics: An Integrated Approach to Credit, Money, Income, Production and Wealth. New York: Palgrave Macmillan.
• Harcourt, G.C., Kriesler, P. (2013) (eds): The Oxford Handbook of Post- Keynesian Economics, 2 Volumes, Oxford: Oxford University Press.
• Hein, E. (2014): Distribution and Growth after Keynes: A Post-Keynesian Guide, Cheltenham: Edward Elgar.
• Hein, E., Stockhammer, E. (eds.) (2011): A Modern Guide to Keynesian Macroeconomics and Economic Policies, Cheltenham: Edward Elgar.
• Heine, M, Herr. H. (2013): Volkswirtschaftslehre: Paradigmenorientierte Einführung in die Mikro- und Makroökonomie, 4th edition, München: Oldenbourg.
• King, J.E. (2015): Advanced Introduction to Post Keynesian Economics, Cheltenham: Edward Elgar.
• King, J.E. (ed.) (2012), The Elgar Companion to Post Keynesian Economics, 2nd Edition, Cheltenham: Edward Elgar.
• King, J.E. (2002): A History of Post Keynesian Economics Since 1936, Cheltenham: Edward Elgar.
• Lavoie, M. (2014): Post-Keynesian Economics: New Foundations, Cheltenham: Edward Elgar.
• Lavoie, M. (2006): Introduction to Post-Keynesian Economics, Basingstoke: Palgrave Macmillan.
• Rochon, L.-P., Rossi, S. (eds.) (2016): An Introduction to Macroeconomics: A Heterodox Approach to Economic Analysis, Cheltenham: Edward Elgar.