Ekonomia feministyczna

Autorzy: Janina Urban i Andrea Pürckhauer, 18 grudnia 2016
Opieka naukowa: prof. Christine Bauhardt
Podziękowania dla dr Alyssy Schneebaum za jej pomocne komentarze

1. Podstawowe założenia

Ekonomia feministyczna analizuje wzajemne powiązania pomiędzy płcią społeczną a gospodarką. Tym samym ekonomia feministyczna bierze pod uwagę również nieopłacaną, pozarynkową część gospodarki i społeczeństwa, badając siły napędowe powszechnych dychotomii takich jak: ekonomiczne–społeczne, produkcyjne–reprodukcyjne, męskie–żeńskie, odpłatne–nieodpłatne, a także publiczne–prywatne. Ponadto ekonomia feministyczna analizuje patriarchat i kapitalizm jako powiązane ze sobą formy dominacji. Na tym tle pojawiają się pytania o dystrybucję i dysponowanie własnością, dochodem, władzą, wiedzą oraz własnym ciałem.

W związku z tym, że w ekonomii feministycznej liberalne i konstruktywistyczne tradycje badawcze istnieją obok tych krytycznych, nie jest ona postrzegana jako spójny paradygmat. Jednakże każde z tych podejść zajmuje się zagadnieniami pracy reprodukcyjnej i opieki. Ponadto ekonomia feministyczna analizuje zależności między polityką państwa, nauką, językiem, wzrostem gospodarczym i relacjami płci. Ekonomia feministyczna poddaje krytyce to, że ekonomia (głównego nurtu – przyp. tłum.) nie dostrzega doświadczeń kobiet, i podkreśla, że kobiety są rzadko reprezentowane w tej dyscyplinie naukowej, co z kolei wpływa na odkrycia naukowe. Dlatego też ekonomia feministyczna wskazuje, że odkrycia naukowe, wspólne idee i społeczeństwo jako całość są kształtowane przez relacje władzy. Przykładem może być fakt, że analiza relacji płci dopiero wchodzi powoli w pole zainteresowań ekonomii, mimo że ruchy kobiece działają od kilkuset lat.

Główne pytania badawcze ekonomii feministycznej brzmią następująco:

1. Dlaczego prace na rzecz gospodarstwa domowego i opieka (prace opiekuńcze) od XIX wieku nie zostały w ekonomii uznane za pracę i dlaczego nie są one omawiane w teoriach ekonomicznych?

2. Jakie siły wywołują, a jakie wynikają z szeroko rozpowszechnionych dychotomii: ekonomiczne–społeczne, produkcyjne–reprodukcyjne, męskie–żeńskie, płatne–nieodpłatne, publiczne–prywatne?

3. Jaka jest obecna sytuacja kobiet w kwestii uczestnictwa w rynku pracy i osiągania wynagrodzeń oraz jakie procesy społeczne ją kształtują?

4. Dlaczego obraz racjonalnego, egoistycznego, obiektywnego, maksymalizującego użyteczność homo oeconomicus odpowiada raczej męskiemu stereotypowi oraz jakie jest tego znaczenie dla odkryć naukowych?

5. Jakie są specyficzne dla relacji płci skutki polityk makroekonomicznych i jak wyglądałyby dyskusje na temat zagadnień makroekonomicznych (takich jak wydatki publiczne, wzrost gospodarczy lub handel międzynarodowy), gdyby ekonomia brała pod uwagę zróżnicowaną sytuację jednostek ze względu na ich płeć?

2. Terminologia, analizy i ujęcie gospodarki

Głównym tematem zainteresowań ekonomii feministycznej jest zrozumienie pracy, która obejmuje nie tylko pracę najemną, ale także pracę na rzecz gospodarstwa domowego i opiekę, jak również (nie)odpłatność pracy i jej podział pomiędzy płciami.

Dla ekonomii feministycznej gospodarka jest sposobem, w jaki ludzie zbiorowo się organizują, aby zagwarantować sobie przetrwanie (Power 2004, 7). Pracując i wykorzystując zasoby naturalne, ludzie reprodukują środki do życia poprzez wytwarzanie dóbr, a także poprzez reprodukcję indywidualną, społeczną i generatywną. Praca reprodukcyjna dotyczy pracy rynkowej i nierynkowej, płatnej i nieodpłatnej. Obejmuje np. wychowywanie dzieci, opiekę nad osobami starszymi, zakupy, przygotowywanie posiłków i sprzątanie, natomiast reprodukcja generatywna odnosi się do rodzenia dzieci (Bauhardt 2012, 5–6). Działania opiekuńcze są jedynie nazywane „opieką” i mają inną dynamikę niż produkcja przemysłowa. Po pierwsze, „produkt” powstaje tylko wtedy, gdy obecny jest jego odbiorca. Po drugie na jakość tego produktu istotny wpływ ma racjonalność (przemysłowa): w przemyśle maszyny są wykorzystywane do oszczędzania czasu, to działania opiekuńcze są nakierowane na spędzanie czasu (kontakt) z ludźmi (Madörin 2010, 87; Bauhardt 2012, 5–6). Mimo że sfera produkcyjna zawsze wymaga reprodukcji, ponieważ opiera się na dostępności opieki (i zasobach naturalnych), do tej pory ekonomia analizowała przede wszystkim zapośredniczaną przez rynek i opłacaną część gospodarki. Niemniej jednak praca reprodukcyjna jest coraz bardziej widoczna, dlatego że, po pierwsze, ten rodzaj pracy jest obecnie coraz bardziej urynkowiony, a po drugie – kobiety częściej uczestniczą w rynku pracy. Ze względu na tę „feminizację” rynku pracy, feministyczna tradycja badawcza jest coraz częściej uwzględniana w ekonomii.

Feministyczna korekta teorii marksistowskich ‒ jako jedna z wielu innych rozwijanych w ramach ruchów feministycznych ‒ skupiała się na koncepcji pracy i roli sfery reprodukcyjnej w procesie produkcji, uznając pracę, w tym pracę reprodukcyjną, za źródło wartości. W związku z tym praca tworzy nie tylko wartość materialną, ale także wartość użytkową. W produkcji przemysłowej, wytwarzanej głównie przez mężczyzn, właściciele środków produkcji przywłaszczają sobie zysk. Ów zysk stanowi różnicę między wynagrodzeniem, które pracownicy otrzymują na swoją reprodukcję, a rzeczywistą wartością wytwarzanych produktów. Wynagrodzenie pracownika pokrywa wydatki np. na żywność i czynsz całej rodziny, ale nie wynagradza pracy reprodukcyjnej wykonywanej głównie przez kobiety (Federici 2012, 25 n.).

Podczas przechodzenia od fordyzmu do postfordyzmu „podział pracy” między mężczyznami a kobietami częściowo uległ zatarciu i od tego czasu stale się zmienia (Bauhardt 2012, 5–7). Pomimo tych zmian gospodarczych i społecznych, jak podkreślają ekonomistki i ekonomiści feministyczni, stosunki władzy pozostają niezmienione. Po pierwsze, stosunki władzy wyrażają się w postaci niskich wynagrodzeń (stąd popularność określenia „międzypłciowa luka płacowa”) lub podwójnego obciążenia kobiet, które oprócz pracy najemnej wykonują większość pracy reprodukcyjnej. Po drugie, stosunki władzy rozprzestrzeniły się ekstensywnie, czego przykładem w wymiarze międzynarodowym są globalne sieci opieki, jak i intensywnie – poprzez urynkowienie działań, które wcześniej nie były realizowane na rynku. Ponadto wiele ekonomistek i ekonomistów feministycznych podkreśla, że ​​produkcja kapitalistyczna opiera się nie tylko na wyzysku kobiet, ale także na wyzysku natury. W konsekwencji wkład kobiet (praca reprodukcyjna) i natury (zasoby naturalne i tzw. pochłaniacze gazów cieplarnianych) w gospodarkę są systematycznie niedowartościowane (Biesecker i in. 2012, 4).

Poza perspektywą marksistowską istnieją również neoklasyczne teorie feministyczne, które zajmują się głównie kwestiami uczestnictwa kobiet na rynku pracy i ich poziomem wynagrodzenia. Ekonomia neoklasyczna koncentruje się na wynikach indywidualnych decyzji maksymalizacyjnych i ocenach przeprowadzanych zgodnie z zasadą użyteczności krańcowej, a także kryteriami efektywności (Haidinger i Knittler 2014, 55–57). W takim kontekście wykluczenie kobiet z rynku pracy można uznać za nieefektywne i za zmniejszające dobrobyt, ponieważ nie wszystkie osoby zdolne do pracy uczestniczą w rynku pracy (np. co Harriet Taylor Mill podnosiła już w 1851 roku; zob. Haidinger i Knittler 2014, 18–21; Maier 2004, 33). Badania prowadzone w tym nurcie jako główne czynniki zwiększenia udziału kobiet w rynku pracy wskazują: lepsze wykształcenie, wyższą wydajność w gospodarstwach domowych (z powodu wykorzystywania maszyn), niższy wskaźnik urodzeń i wyższy popyt na pracę, zwłaszcza w sektorze usług (Knapp 2002). Wyjaśnienia niższych płac, które kobiety otrzymują na rynku pracy, upatruje się w koncentracji kobiet w niektórych sektorach (np. w sektorze usług) oraz ich niższych inwestycjach w kapitał ludzki z powodu potencjalnej konieczności opieki nad dziećmi. Podczas gdy teorie neoklasyczne rozwinęły te wyjaśnienia, ekonomiści i ekonomistki feministyczni podkreślają, że opisane wzorce w dużym stopniu zależą od ram instytucjonalnych, np. społecznych modeli ról rodzin i kobiet, które to modele są raczej wynikiem negocjacji społecznych, a nie procesu rynkowego (Maier 2004, 29).

Znaczna część ekonomii feministycznej opiera swoje rozważania na feministycznym konstruktywizmie i jego opisie wizerunku kobiet i płci (Maier 2004, 46). Zakłada się tu, że w szczególności to idee i instytucje determinują to, jak żyją ludzie, ponieważ twierdzenia i koncepcje wiedzy są (z góry) ustalone przez język i percepcję. W odniesieniu do relacji płci rozróżnia się płeć biologiczną (ang. sex) oraz płeć społecznie skonstruowaną (ang. gender). Osoby z kobiecymi narządami reprodukcyjnymi są uważane za „kobiece”, tj. emocjonalne, altruistyczne i zależne. Osoby z męskimi narządami reprodukcyjnymi są uważane za „męskie”, tj. racjonalne, egoistyczne i niezależne. Takie społecznie skonstruowane cechy mogą być bardziej stabilne niż relacje materialne w gospodarce i społeczeństwie. Przykładem może być sytuacja, gdy koncepcje pracującego ojca i troskliwej matki są utrzymywane w języku i wyobraźni pomimo możliwych innych konfiguracji rodzinnych (Haidinger i Knittler 2014, 43–45).

Sposoby, w jakie sfery gospodarcza, polityczna, kulturalna i naukowa wzajemnie się przeplatają, można wykazać za pomocą podejścia interdyscyplinarnego, ilustrując przykładem procesu wyłaniania się nowoczesności (ang. modernity). Friederike Habermann zauważa, że ​​do XVII wieku kobiety, pozbawione penisa jako symbolu statusu, liczyły się jako mężczyźni drugiej kategorii, ale uczestniczyły w sferze gospodarczej i politycznej. Wraz z, między innymi, polowaniami na czarownice kobiecość została powiązana z naturą, emocjami i niegodziwością, podczas gdy męskość miała być obywatelska, racjonalna i napędzana przez rozum oraz moralność. Utworzono różne sfery, takie jak sfera publiczna i prywatna. Ograniczony udział w tych sferach był uzasadniony domniemanymi dyspozycjami biologicznymi. Na przykład w okresie rewolucji francuskiej kobiety nie mogły już uczestniczyć w życiu politycznym i gospodarczym. Zamiast tego zostały przydzielone do (również wykreowanej) sfery prywatnej, społecznej i domowej. W tym czasie zakończył się ład polityczny i gospodarczy feudalnych stanach i pojawiła się ekonomia jako dyscyplina. Ta ostatnia opierała się na teoretycznych konstrukcjach rynków i ideale męskiego obywatela: homo oeconomicus (Habermann 2010, 157 n.).

3. Ontologia

Relacje płci są kluczową kwestią ekonomii feministycznej i można je określić jako wspólny punkt wyjścia dla różnych analiz (Haidinger i Knittler 2014, 43). Relacje płci ujawniają się w nierównowadze władzy w rodzinach oraz w podziale zasobów, takich jak pieniądze, czas lub mobilność, mając wpływ nie tylko na zatrudnienie kobiet, ale także na relacje makroekonomiczne (Haidinger i Knittler 2014, 127 n.). Podczas gdy ekonomistki i ekonomiści feministyczni reprezentujący tradycję neoklasyczną identyfikowaliby niedobór zasobów jako główny problem ekonomiczny, większość pozostałych ekonomistek i ekonomistów feministycznych postrzega stosunki władzy jako główną siłę napędową dynamiki społecznej i gospodarczej. Oprócz nierówności płci analizowane są również inne relacje władzy, np. odnoszące się do pochodzenia etnicznego lub społecznego. Wspólna analiza różnych form nierówności (rasowych, klasowych, płciowych) i ich wzajemnych powiązań nazywana jest intersekcjonalnością (por. Vinz 2011). W tym kontekście należy podkreślić, że kategoria „kobiet” nie jest jednorodna, ponieważ kobiety mają różne pochodzenie i różne doświadczenia. Oznacza to między innymi, że należy brać pod uwagę pochodzenie klasowe, ale także inne potencjalne źródła dyskryminacji. (Mader i Schultheiss 2011, 411).

Aby przeanalizować hierarchię płci, ekonomia feministyczna uważa za równie istotne badanie zarówno ekonomiki gospodarstw domowych, jak i polityki gospodarczej lub agregatów makroekonomicznych (Haidinger i Knittler 2014, 43). Po pierwsze, ekonomia feministyczna analizuje, w jaki sposób hierarchie płci wpływają na struktury gospodarstw domowych i wynikające z tych struktur możliwości zatrudnienia, podejmowania decyzji (np. co do struktury wydatków – przyp. tłum) lub dostępu do kredytów. Po drugie, brane są również pod uwagę wzajemne powiązania między gospodarstwami domowymi a państwem. Ekonomistki i ekonomiści feministyczni podkreślają, że polityki gospodarcze, takie jak np. redystrybucja, są kształtowane przez normy płci, a jednocześnie mają wpływ na relacje między płciami.

Dlatego analizy ekonomii feministycznej sytuują się przede wszystkim na poziomie mezo. Niemniej jednak ekonomia feministyczna podkreśla centralną rolę relacji płci w analizie stosunków makroekonomicznych, np. wskazując na ślepotę płciową agregatów makroekonomicznych, w szczególności rachunków narodowych i PKB. Jednak badania na poziomie makro często odbywają się w odniesieniu do poziomu mezo, np. analizy wpływu bezrobocia, wzrostu gospodarczego i dystrybucji dochodów na nierówności społeczne (Haidinger i Knittler 2014, 126 n.). Te interakcje – jak również założenie, że procesy społeczne podlegają zmianom – pokazują dynamiczną koncepcję czasu w ekonomii feministycznej: „Centralnym punktem odniesienia dla ekonomii feministycznej był (i nadal jest) proces, który ustanowił płciowy podział pracy i ucisk kobiet w sferze publicznej i prywatnej przez prawa, normy społeczne, edukację lub przemoc” (Haidinger i Knittler 2014, 36).

Ekonomia feministyczna uwypukla szczególnie znaczenie opieki i (nierynkowej) sfery reprodukcji, które są zaniedbywane głównie w analizach makroekonomicznych XX wieku (Bauhardt i Çağlar 2010, 9). Zainteresowanie to zostało zapoczątkowane w latach 70. przez marksistowskie feministki, które rozpoczęły debatę na temat wynagrodzenia za pracę na rzecz gospodarstwa domowego. Ich postulaty dotyczyły uwzględnienia wartości tworzonej przez nieodpłatną działalność reprodukcyjną. Pomimo zmian ekonomicznych, które zaszły od lat 70. XX wieku, takich jak np. urynkowienie pracy reprodukcyjnej, kilka argumentów tej debaty jest nadal kluczowych z punktu widzenia ekonomii feministycznej: po pierwsze, produkcja kapitalistyczna opiera się na nieopłacanej (i niedoszacowanej) pracy opiekuńczej, a po drugie, opieka ma kluczowe znaczenie dla analiz ekonomicznych (Haidinger i Knittler 2014, 85 n.). Podkreśla się znaczenie kontekstów dla analiz ekonomii feministycznej, argumentując, że zjawiska ekonomiczne nie mogą być rozważane jako wyizolowana całość. Sfery często uważane za odrębne są bowiem ze sobą logicznie powiązane, np. sfera publiczna i prywatna, reprodukcyjna i produkcyjna, społeczna i ekonomiczna. Na przykład produkcja gospodarcza silnie zależy od czynności opiekuńczych, takich jak gotowanie lub okazywanie uczuć.

Konstruktywistyczne ekonomistki feministyczne podkreślają społeczną konstrukcję atrybutów płci i w rezultacie je problematyzują. Nie oznacza to, że te atrybuty nie mają żadnych istotnych konsekwencji praktycznych: płeć jest główną zasadą regulującą gospodarkę i społeczeństwo. Dlatego społecznie konstruowane pojęcia płci znacząco kształtują zachowania, wzory do naśladowania, decyzje i nierówności ekonomiczne. Nawiązuje to również do krytykowanej przez ekonomię feministyczną neoklasycznej koncepcji homo oeconomicus, zgodnie z którą ludzie są racjonalnymi, niezależnymi jednostkami o stałych preferencjach (por. Habermann 2008). Nawet jeśli niektórzy feministyczni ekonomiści i ekonomistki, wywodzący się z tradycji neoklasycznej, używają konstruktu racjonalnej, maksymalizującej użyteczność jednostki o stałych preferencjach, większość przedstawicielek i przedstawicieli ekonomii feministycznej akcentuje liczne problemy związane z tą koncepcją. Twierdzą, że jednostek i ich zachowań nie można analizować w oderwaniu od kontekstu społecznego, który znacząco wpływa na ich tożsamość. Decyzje zależą od struktury gospodarstwa domowego, środowiska gospodarczego, oczekiwań społecznych, a także od pracy opiekuńczej, która jest wykonywana poza pracą najemną.

Ponadto znaczenie relacji płci w dyskursie społecznym stale się zmienia (Haidinger i Knittler 2014, 51). W przeciwieństwie do koncepcji maksymalizującego użyteczność, polegającego na sobie homo oeconomicus, krytyczna ekonomia feministyczna podkreśla możliwość współpracy. Przykładem tego jest koncepcja dóbr wspólnych, która opisuje wspólną organizację i wykorzystanie dóbr i zasobów (Federici 2011).

4. Epistemologia

Dla epistemologii feministycznej kluczowe jest następujące pytanie: „czyje odkrycia omawiamy?”, a konkretniej: „czy płeć badacza jest znacząca epistemologicznie?” (Code 1981). W ten sposób podkreśla się usytuowanie wiedzy oraz relacje władzy w produkcji wiedzy (Singer 2010). Termin „wiedza usytuowana” (ang. situated knowledge) został wprowadzony przez Sandrę Harding i Donnę Haraway (Haraway 1988; Harding 1991). Wiedza usytuowana oznacza, że ​​badacz i badaczka są zawsze osadzeni w określonym kontekście historycznym, kulturowym, społecznym i gospodarczym. Wpływa to na ich perspektywę, zainteresowania badawcze oraz wyniki badań naukowych. Ponadto wiedza jest zawsze wytwarzana z określonej pozycji władzy. W związku z tym pojawiają się pytania: które tematy są uważane za istotne lub które są naukowe, a także czyim interesom służą? Dlatego płeć badacza wpływa na pytania badawcze, metody i wyniki. Przejawia się to w podwójnym niedostrzeganiu kobiet w ekonomii: ich braku reprezentacji w dyscyplinie, a także lekceważeniu sytuacji kobiet i ich wkładu w gospodarkę.

Według Mony Singer (2010) wiedza usytuowana jest wspólnym punktem wyjścia, z którego wyciągane są różne wnioski epistemologiczne. Singer wyróżnia następujące trzy podejścia:

1. Feministyczna teoria punktu widzenia (ang. situated knowledge) zakłada, że kobiety ze względu na swoje usytuowanie mogą bardziej odpowiednio analizować rzeczywistość. Podobnie jak klasa robotnicza ma zdolność zrozumienia i uwolnienia się od (kapitalistycznego) ucisku opisanego w analizach Marksa, kobiety i inne dyskryminowane grupy są lepiej niż klasa rządząca przygotowane do zrozumienia struktur uciskających (Bar 1993, za: Code 2013). Podkreśla się jednak, że doświadczenia uciskanych nie dają wyłącznego prawa do prawdy. Stąd teoria punktu widzenia nie opowiada się za relatywizmem, ale wzmacnia „silny obiektywizm”, który można osiągnąć poprzez włączenie do analizy różnych form wiedzy.

2. Empiryzm feministyczny (ang. feminist empiricism) podkreśla znaczenie badań empirycznych dla lepszego opisania nierówności. Przedstawicielki i przedstawiciele tego stanowiska podkreślają, że (czyste – przyp. tłum.) analizy empiryczne nie są ani obiektywne, ani kontekstualnie niezależne i nie oferują jednoznacznych ustaleń, przedstawiając często przyczyny w uproszczonej formie. Ponadto empiryzm feministyczny kwestionuje aktualne kryteria naukowości i podkreśla znaczenie adekwatności empirycznej, innowacyjności, złożoności, stosowalności do potrzeb ludzkich i decentralizacji władzy jako wartości feministycznych w nauce (Longino i Lennon 1997, 21–27).

3. Epistemologia postmodernistyczna (ang. postmodern epistemology) jest bardziej sceptyczna wobec możliwości zmiany dyskursu czy instytucji oraz emancypacji nauki. Zgodnie z tym podejściem wiedza jest powiązana z władzą, a wytwarzanie wiedzy musi być krytycznie analizowane. Obiektywny ogląd świata nie jest możliwy, zamiast tego zawsze istnieją konstrukcje rzeczywistości, które są określane przez relacje władzy. Wynika z tego, że również zwolenniczki i zwolennicy teorii feministycznego punktu widzenia reprezentują pewne interesy, np. interesy amerykańskich lub europejskich kobiet. Feministyczna teoria punktu widzenia odpowiedziała na tę krytykę i zaczęła uwzględniać, jak już wspomniano, dyskusje na temat doświadczeń osób marginalizowanych, a także postulaty demokratyzacji (produkcji i dostępu do) wiedzy (Singer 2010, 296–298).

Ponadto ekonomia feministyczna jest często postrzegana jako perspektywa ukierunkowana na przedmiot (ang. object-driven perspective), ponieważ analizuje rolę relacji płci w gospodarce i obejmuje różne podejścia ukierunkowane na ten przedmiot badań. Nawet jeśli te podejścia odnoszą się do różnych punktów widzenia, oprócz myśli relatywistycznej, stanowiska konstruktywistyczne zyskały na znaczeniu w ekonomii feministycznej w ostatnich dziesięcioleciach. Ze względu na wspólny punkt wyjścia – wspomnianą wiedzę usytuowaną – ekonomia feministyczna może być coraz częściej opisywana jako ukierunkowana na perspektywę (ang. perspective-driven), ponieważ uznaje znaczenie różnych form wiedzy.

5. Metodologia

Metodologia ekonomii feministycznej jest dość zróżnicowana i obejmuje dedukcję i indukcję, a także dialektykę. Zarówno metodologia dedukcyjna, jak i indukcyjna opierają się na empirycznym i pozytywistycznym światopoglądzie, w którym zjawiska mogą być uchwycone przez obserwacje, a hipotezy mogą zostać sfalsyfikowane (fallibilizm). W metodologii dedukcyjnej konkretne stwierdzenia logicznie wywodzą się z ogólnych przesłanek. W procedurze indukcyjnej tezy ogólne wywodzą się z obserwacji. Ostatecznie oba podejścia wzajemnie się uzupełniają. Wiele ekonomistek i ekonomistów feministycznych pracuje formalnie i empirycznie w tradycji dedukcyjnej (van Staveren 2010, 27). Jednak badania indukcyjne zostały uznane za szczególnie obiecujące dla stosunkowo nowej dyscypliny badawczej jaką jest ekonomia feministyczna, ponieważ oferują możliwość tworzenia nowych kategorii i hipotez (Krüger 1994, 78, w: Mader i Schultheiss 2011, 415).

W swoim artykule Feminism and Economics Julie Nelson (1995) stwierdziła, że modele matematyczne kojarzone są z męskością i twardością, podczas gdy metodom jakościowym przypisuje się cechy kobiece i rzekomą (naukową) słabość. Według niej nauki nie należy wymyślać na nowo, ale analizy feministyczne powinny obejmować wiele różnych modeli i metod, które najlepiej nadają się do danego pytania badawczego. W związku z tym ekonomistki i ekonomiści feministyczni stosują zarówno metody jakościowe, jak i ilościowe. Na przykład metody jakościowe mogą być wykorzystane do pokazania wielu struktur nierówności, podczas gdy metody ilościowe umożliwiają analizę danych statystycznych w odniesieniu do relacji płci (Mader i Schultheiss 2011). Często stosuje się połączenie metod jakościowych i ilościowych, od ekonometrii po analizę dyskursu.

W duchu analiz marksistowskich autorki takie jak Gillian Howie (2010) próbowały dialektycznie rozwinąć pojęcia teorii feministycznej, ponieważ takie podejście jest uważane za szczególnie przydatne do analizy stosunków społecznych i tworzenia wiedzy (Hartsock 1998). Podejście dialektyczne nie zakłada przyczynowości liniowej, ale dopuszcza dynamiczną relację potencjalnie sprzecznych procesów. Ekonomia i rozwój społeczny wynikają z napięć pomiędzy różnymi procesami.

Specjalna metoda ekonomii feministycznej, zwana „podnoszeniem świadomości” (ang. consciousness raising), wyłoniła się podczas drugiej fali feminizmu. Zakłada ona spotkania ludzi z różnych środowisk społeczno-ekonomicznych – głównie kobiet – w bezpiecznych przestrzeniach (ang. safe spaces). Ich zróżnicowane doświadczenia są poddawane refleksji i ostatecznie systematyzowane we wspólnym dialogu (MacKinnon 1989, 87 n.).

6. Ideologia i cele polityczne

Ekonomia feministyczna zawsze była spleciona z ruchami politycznymi i społecznymi, zwłaszcza z ruchem kobiecym, opowiadając się za prawem do głosowania, dostępem do rynku pracy, niezależnością finansową, uczestnictwem w związkach zawodowych, seksualnym i fizycznym samookreśleniem oraz uznaniem podmiotowości (Haidinger i Knittler 2014, 8, 15 n., 75 n.). Ponadto opowiada się za rozszerzeniem pojęcia pracy, które powinno obejmować nie tylko odpłatne, ale także nieodpłatne aktywności (Mader i Schultheiss 2011, 416). Celem teoretyzowania i analiz jest zidentyfikowanie hierarchii płci i innych nierówności, krytykowanie struktur gospodarczych i społecznych, instytucji i praw oraz przedstawienie alternatyw umożliwiających emancypację kobiet i osób kolorowych (por. Haidinger i Knittler 2014, 38). Tym samym emancypacja nie jest postrzegana jednolicie, a programy polityczne różnych nurtów ekonomii feministycznej różnią się znacząco. I tak, liberalna ekonomia feministyczna domaga się równości płci w zakresie płac, wyboru zawodowego (równości szans) lub reprezentacji w organach politycznych i na wydziałach ekonomicznych, np. poprzez kwoty. Kolejnym żądaniem jest uwzględnienie wymiaru płci w decyzjach politycznych i gospodarczych (gender mainstreaming).

Krytyczni feministyczni ekonomiści i ekonomistki domagają się z kolei transformacji gospodarki aż do (rewolucyjnej) reorganizacji społeczeństwa. Integracja kobiet i opieki z rynkiem pracy jest uważana za ważny krok emancypacyjny. Wskazują jednak na wynikające z tego podwójne obciążenie kobiet (ang. double burden of women), które poza pracą najemną nadal wykonują nieodpłatną opiekę. Kolejnym problemem jest logika rynkowej racjonalizacji, której nie powinno stosować się do pracy opiekuńczej. Dlatego krytyczna ekonomia feministyczna skupia się na podstawowych strukturach nierówności (Haidinger i Knittler 75 n.).

Postulaty polityczne ekonomistek i ekonomistów feministycznych obejmują: redukcję godzin pracy, dochód podstawowy lub bardziej radykalne koncepcje, takie jak perspektywa „cztery w jednym” (ang. four-in-one perspective) opracowana przez Friggę Haug. Zwolenniczki i zwolennicy tego podejścia opowiadają się za podziałem dostępnego czasu pomiędzy cztery równe sfery: oprócz pracy najemnej i reprodukcyjnej składają się na nie wolontariat i wypoczynek (Haidinger i Knittler 2014, 150 n.; Haug 2008). Ponadto krytyczna ekonomia feministyczna ma wspólne stanowiska z ruchami ekologicznymi, wskazując na wzajemne powiązanie kryzysu ekologicznego i kryzysu reprodukcji społecznej (zob. punkt 7.2). Obejmuje to krytykę wzrostu kapitalistycznego – w odniesieniu do debaty o ograniczeniu wzrostu (ang. degrowth debate) – oraz kwestię (zrównoważonego) rozwoju. Proponowane alternatywy to: koncepcja dóbr wspólnych (np. Federici 2011), która pociąga za sobą wspólne użytkowanie i organizację dóbr i zasobów, oraz tzw. zrównoważone źródła utrzymania (ang. sustainable livelihoods), których celem jest autonomiczne wykorzystanie zasobów i sposobów życia (Bauhardt 2012, 14).

Zakłada się, że kwestia reprezentacji kobiet w ekonomii jako dyscyplinie naukowej i wpływu tej reprezentacji na tworzenie wiedzy i zalecenia dla polityki gospodarczej jest sprawą polityczną. Społeczne i ekonomiczne doświadczenia kobiet i nieodpłatnej pracy są bowiem rzadko uwzględniane w analizach gospodarczych i politycznych. Dlatego ważne jest, aby ekonomia feministyczna podkreślała, że ekonomia nie jest neutralna pod względem płci i że doświadczenia kobiet powinny być brane pod uwagę lub nawet znajdować się w centrum analiz ekonomicznych (por. Mader i Schultheiss 2011, 405 n.).

7. Aktualne debaty i analizy

W tej sekcji przedstawiamy aktualnie prowadzone debaty w ekonomii feministycznej. Przedstawione przykłady obejmują wkład różnych nurtów ekonomii feministycznej.

1. Badania budżetów czasu i budżetowanie pod kątem płci

Badania budżetu czasu i budżetowanie według płci to dwa główne instrumenty analizy ekonomii feministycznej.

W debacie na temat nieodpłatnej pracy badania budżetu czasu (ang. time budget studies) dają wgląd w sposób, w jaki ludzie alokują swój czas pomiędzy zatrudnieniem, nieodpłatną pracą reprodukcyjną, czasem wolnym itp. Badania te są istotne z perspektywy płci, ponieważ nie mierzą przepływów pieniężnych, ale czas spędzony na wykonywaniu danej czynności, będący wskaźnikiem zamożności (Bauhardt 2012, 4). Badania budżetu czasu umożliwiają obliczenie udziału nieopłaconej siły roboczej w PKB (Haidinger i Knittler 2014, 134 n.). Na przykład badanie przeprowadzone w 2015 roku przez Das Statistische Bundesamt (odpowiednik polskiego Głównego Urzędu Statystycznego – przyp. tłum.) przedstawia czas spędzony na różnych aktywnościach przez kobiety i mężczyzn w Niemczech w latach 2012 i 2013. W porównaniu z danymi za lata 2001 i 2002 obie płcie poświęcały mniej czasu na nieodpłatną pracę. Jednak kobiety nadal spędzały dwie trzecie swojego czasu na nieodpłatnej pracy, podczas gdy mężczyźni spędzali go mniej niż połowę.

Budżetowanie pod kątem płci (ang. gender budgeting) polega na analizowaniu konsekwencji polityki fiskalnej państwa na sytuację kobiet i mężczyzn. Przykładem może być badanie wpływu podatków lub wydatków publicznych na opiekę nad dziećmi na sytuację ekonomiczną kobiet. Haidinger i Knittler (2014, 139) określają budżetowanie pod kątem płci najbardziej wpływową koncepcją i instrumentem ekonomii feministycznej. Budżetowanie pod kątem płci jest powszechnie znaną i akceptowaną koncepcją, która wpisana jest m.in. w konstytucję Austrii.

2. Płeć i polityka cięć budżetowych (austerity)

W następstwie kryzysu finansowego i gospodarczego, który rozpoczął się pod koniec pierwszej dekady XXI wieku i którego konsekwencje nadal są odczuwalne w wielu częściach świata, ekonomistki i ekonomiści feministyczni zwrócili swoją uwagę ku zupełnie nowemu obszarowi badawczemu. Główne pytania stawiane w tym kontekście dotyczą tego, jaki wpływ miała recesja, zastosowane środki ratunkowe i polityka cięć budżetowych (ang. austerity) oraz jakie były ich gospodarcze i społeczne konsekwencje dla kobiet oraz relacji płci. Chociaż zawody, w których mężczyźni są nadmiernie reprezentowani, zostały dotknięte w większym stopniu przez recesję, polityka cięć budżetowych podczas drugiej fali kryzysu miała większy negatywny wpływ na kobiety. Instytucje publiczne i pomoc rządowa stanęły w obliczu zredukowanych budżetów, a tym samym działania opiekuńcze zostały zintensyfikowane w sferze prywatnej, co oznacza, że ​​opieka ponownie jest w głównej mierze prowadzona w domu. Co więcej, w kilku państwach członkowskich Unii Europejskiej można zaobserwować wyraźny konserwatywny backlash. W rezultacie osiągnięcia w zakresie równości płci są podważane. Jednocześnie zwolennicy i zwolenniczki krytycznej ekonomii feministycznej zastanawiają się, czy kryzys finansowy nie otworzył możliwości dla bardziej radyklanych, antykapitalistycznych przemian (por. Karamessini i Rubery 2013). W tym kontekście termin „kryzys wielowymiarowy” pokazuje, że kryzys finansowy i gospodarczy, a także kryzys środowiskowy i kryzys reprodukcji społecznej nie są oddzielnymi zjawiskami, lecz różnymi aspektami kryzysu całego systemu kapitalistycznego

(por. Brand 2009).

3. Kobiety i „rozwój”

Rozwój gospodarczy jest szerokim polem badań w ekonomii feministycznej. Przeanalizowano rolę i skutki globalizacji i rozwoju gospodarczego w życiu kobiet, a także konsekwencje wynikające dla nich z urynkowienia gospodarki naturalnej. Bardzo często przedmiotem analiz są mikrokredyty lub sytuacja kobiet na obszarach wiejskich. Kolejnym ważnym aspektem są prawa kobiet i uwzględnienie płci w strategiach rozwoju – obecnie w odniesieniu do nowych celów zrównoważonego rozwoju realizowanych przez ONZ (zob. punkt 7.1). Obszar ten obejmuje również krytykę samego pojęcia rozwoju (por. Bauhardt 2012). Tych kwestii dotyczą np. numer specjalny „Feminist Economics on Land, Gender and Food Security” (2014, 20/1) oraz specjalne wydanie „Gender and Development” (2016 24/1) na temat celów zrównoważonego rozwoju.

4. Ekonomia opieki i globalny łańcuch opieki

Termin „globalny łańcuch opieki” (ang. global care chain) został po raz pierwszy użyty przez Arlie Hochschild (2000). Opisuje on złożone procesy, które wynikają z wejścia kobiet w zachodnich krajach rozwiniętych na rynek pracy. Konsekwencją tego zjawiska jest m.in. zatrudnienie migrantek jako pracownic domowych lub opiekunek, podczas gdy ich dzieci zostają pod opieką krewnych w ich kraju pochodzenia (Haidinger i Knittler 2014, 120 n.). Ta dynamika rodzi pytania o urynkowienie działań reprodukcyjnych, godziny pracy, międzypłciowy podział pracy oraz o decyzje dotyczące zatrudnienia lub publiczne świadczenie opieki. Badania budżetów czasu są często wykorzystywane do analizy w obszarze ekonomii opieki. Istnieją również analizy dotyczące globalnych nierówności, pracy seksualnej, feminizacji migracji i roli przekazów pieniężnych do krajów pochodzenia (np. numer specjalny „Feminist Economics on Gender and International Migration” 2012, 18/2; numer specjalny „Feminist Economics” z 2016 roku dotyczący pracy seksualnej i handlu ludźmi).

8. Ewolucja historyczna i główne nurty ekonomii feministycznej

W tej części przedstawiona zostanie krótką ewolucję historyczną ekonomii feministycznej. Scharakteryzowane zostaną również najważniejsze nurty w obrębie tej szkoły ekonomicznej, ponieważ pomimo wspólnego mianownika, jakim są analizy dotyczące wymiaru płci oraz interakcji pomiędzy gospodarką i nierównościami płci, nie mają wspólnej ramy teoretycznej (zob. np. Knittler i Haidinger 2014; Mader i Schultheiss 2011).

Nawet obecnie kobiety są mało widoczne w ekonomii. W historii myśli ekonomicznej rzadko wspomina się o kobietach, chociaż już w XIX wieku pisały one na tematy ekonomiczne. Przykładem są chociażby Jane Marcet (1769–1858) i Harriet Martineau (1802–1876), które stworzyły ważne prace dotyczące ekonomii politycznej. Kobiety jednak nie zawsze publikowały pod własnym imieniem. Przykładem jest Hariett Taylor Mill, która według Knittler i Haindinger (2014, 18) jest jedną z najwybitniejszych myślicielek tworzących intelektualne podwaliny i wytyczne dla pierwszego ruchu kobiecego w Anglii w XIX wieku. Hariett Taylor Mill jest współautorką wielu prac, które zostały opublikowane pod nazwiskiem jej męża – Johna Stuarta Milla. Mill była m.in. gorącą zwolenniczką uczestnictwa kobiet w rynku pracy. Natomiast Akumulacja kapitału Róży Luksemburg jest jednym z głównych dzieł teorii marksistowskiej. Wiele teoretyczek i teoretyków, którzy byli ściśle związani z ruchem kobiecym, popierało zatrudnienie kobiet lub ich udział w ruchu robotniczym i związkach zawodowych (np. Clara Zetkin, August Bebel).

Pojawienie się ekonomii feministycznej jako dyscypliny było ściśle związane z procesami społecznymi, politycznymi i gospodarczymi, a w szczególności z postulatami politycznymi drugiej fali feminizmu w latach 70. XX wieku. Prace Beyond Economic Man. Feminist Theory and Economics Marianne A. Ferber i Julie Nelson (1993) oraz If Women Counted Marilyn Waring (1988) są uważane za kamienie milowe ekonomii feministycznej. Poruszono w nich takie kwestie jak: nieodpłatna praca, krytyka rachunków narodowych oraz problem niewystarczającej obecności kobiet w nauce. Wraz z założeniem International Association for Feminist Economics w 1992 roku oraz czasopisma „Feminist Economics” w 1995 roku ekonomia feministyczna zyskała zinstytucjonalizowaną platformę wymiany myśli i poglądów. Wraz ze stopniowym wzrostem uczestnictwa kobiet w rynku pracy od lat 70. XX wieku pojawiały się nowe wyzwania i zmieniały się zainteresowania badawcze ekonomistów i ekonomistek ekonomistek feministycznych, tak aby uwzględnić problem dyskryminacji na rynku pracy, zagadnienia makroekonomiczne, opiekę, produkcję wiedzy, a także kwestie tożsamościowe.

Ekonomia feministyczna sama w sobie jest bardzo zróżnicowana, niemniej jednak można w jej ramach wyróżnić trzy główne nurty:

• Liberalna ekonomia feministyczna dąży do równości płci, którą można osiągnąć poprzez równy dostęp do rynku pracy i instytucji. Z tej perspektywy, odpowiednio zaprojektowane struktury umożliwiają jednostkom realizację ich indywidualnych potencjałów. Liberalna ekonomia feministyczna analizuje bariery dostępu dla kobiet, różnice płacowe oraz wpływ instrumentów politycznych i ekonomicznych na kobiety i ich decyzje gospodarcze.
• Konstruktywistyczna ekonomia feministyczna kwestionuje atrybuty tożsamości płciowych i postrzega je jako modyfikowalne. Tożsamości te wpływają na decyzje, struktury i procesy gospodarcze. Jednocześnie procesy i struktury mają wpływ na tożsamość i inne sfery. Centralnym pojęciem jest tu performatywność płci (ang. gender performativity). Stawia się np. pytanie o to, czy kobiety odtwarzają nierówności płci i stereotypy, jeśli wykonują pracę postrzeganą jako „kobiecą” i tym samym spełniają oczekiwania społeczne?
• Krytyczna ekonomia feministyczna w analizach nierówności odnosi się do warunków materialnych, a nie do tożsamości. W debacie na temat płac za pracę na rzecz gospodarstwa domowego w latach 70. XX wieku marksiści i marksistki związani z Silvią Federici i Mariarosą Dalla Costa rozpoczęli dyskusję na temat nieodpłatnej pracy reprodukcyjnej i jej roli w procesie produkcji. Głównym aspektem debaty była krytyka marksistowskiej teorii wartości opartej na pracy, która nie uwzględnia pracy reprodukcyjnej wykonywanej przez kobiety. Podobnie jak praca najemna, prace na rzecz gospodarstwa domowego są uważane za relację opartą na wyzysku. Do dziś krytyczna ekonomia feministyczna objaśnia problemy współzależności kapitalizmu i nierówności płci, a także konieczność pracy reprodukcyjnej dla kapitalistycznego procesu produkcji.

9. Różnice między ekonomią feministyczną a ekonomią głównego nurtu

„Kobiety były w dużej mierze nieobecne w ekonomii nie tylko jako badaczki, ale także jako obiekty studiów ekonomicznych” (Ferber i Nelson 1993, 4).

W 1993 roku Ferber i Nelson opisały w swojej książce Beyond Economic Man ” zjawisko podwójnej ślepoty płci w naukach ekonomicznych (ang. double gender blindness of economics). Po pierwsze, rzeczywistość i doświadczenia kobiet nie znajdują odzwierciedlania w teoriach i analizach ekonomicznych, a po drugie, kobiety są rzadko reprezentowane w naukach ekonomicznych. To z kolei wpływa na sposób uprawiania ekonomii: wzmacnia androgyniczną koncepcję osób i powoduje zaniedbywanie wymiaru płci w ekonomii. Dlatego też głównym problemem ekonomii feministycznej jest uwzględnienie w analizach ekonomicznych płciowych procesów społecznych, takich jak podział pracy. Jeśli weźmie się pod uwagę stosunki władzy i dominację, wiele założeń i wyjaśnień ekonomii głównego nurtu (np. sposób określania płac) powinno zostać ponownie rozważonych. Ważnym przykładem niedostrzegania relacji płci w ekonomii jest podejście Gary’ego Beckera w ramach nowej ekonomiki gospodarstwa domowego (ang. New Home Economics), jednej z niewielu neoklasycznych analiz, które uwzględniają (nieodpłatną) pracę na rzecz gospodarstwa domowego. W swoich badaniach autor ten wskazuje, że decyzje rodzin w kwestii tego, kto pracuje, są podejmowane racjonalnie (najczęściej jako kryterium przyjmując spodziewany wyższy dochód). Teoria biologicznie przypisuje kobietom „komparatywną przewagę reprodukcyjną” (Cağlar 2009, 224), zgodnie z którą kobiety wykonują prace na rzecz gospodarstwa domowego, a mężczyźni prace najemne. Zakłada się, że decyzje podejmowane są przez altruistyczną (męską) głowę rodziny, podczas gdy rozbieżne preferencje i ich następstwa nie są analizowane (Ferber 2003). Michèle Pujol twierdzi, że wizerunek kobiet w neoklasycznej ekonomii jest konsekwencją obrazu stworzonego przez ojców założycieli dyscypliny, takich jak Arthur Pigou, William S. Jevons, Francis Edgeworth czy Alfred Marshall, którzy postrzegali kobiety jako gospodynie domowe, matki, mężatki, zależne od męża irracjonalne i nieproduktywne istoty (Pujol 1995, 17 n.).

Kolejnym obiektem krytyki feministycznej ekonomii jest neoklasyczna koncepcja jednostki – homo oeconomicus (por. Habermann 2008) – która działa racjonalnie i maksymalizuje użyteczność na rynku oraz wykazuje cechy tradycyjnie przypisywane białym mężczyznom. Ekonomia feministyczna postrzega bowiem jednostki jako osadzone w strukturach społecznych i gospodarczych, które określają ich (nie)możliwość działania. Ponadto koncepcja homo oeconomicus zakłada istnienie irracjonalnej, kobiecej i emocjonalnej (między innymi) innej osoby, która jest przypisana do „żeńskiej” lub tak zwanej „prywatnej” sfery. Kolejnym punktem krytykowanym przez ekonomię feministyczną jest podział na sfery rynku i gospodarstwa domowego. Na rynku mają miejsce działania produktywne (męskie); w sferze „prywatnej” występują działania nieproduktywne (kobiece). Po pierwsze, taka wizja przypisuje nieopłaconej pracy cechę nieproduktywności i odmawia jej zdolność do generowania wartości. Po drugie, pomija rolę działań reprodukcyjnych w procesie produkcji. Ma to również konsekwencje dla agregatów makroekonomicznych, ponieważ nieopłacona praca nie jest uwzględniana w rachunkach narodowych. Z tego powodu dla ekonomii feministycznej wskaźniki takie jak PKB nie są adekwatne do pomiaru dobrostanu.

10. Instytucje

Czasopisma:

• Feminist Economics: http://www.feministeconomics.org/
• Wiele feministycznych ekonomistek i ekonomistów publikuje w czasopismach ekonomicznych, politycznych i socjologicznych, takich jak: „Femina Politica”, „Gender & Development”, „Feminist Review”, „Feminist Studies”, „Gender, Work & Organization”, „International Feminist Journal of Politics”, „Feminist Theory; Politics & Gender”, „Gender & Society”.

Stowarzyszenia, think tanki:

• International Association for Feminist Economics: http://feministeconomicsposts.iaffe.org/; Feministisches Institut Hamburg (http://www.feministisches-institut.de/); Economy, Feminism and Science (EFaS) (http://efas.htw-berlin.de/); Netzwerk Vorsorgendes Wirtschaften (http://www.vorsorgendeswirtschaften.de/).

Bibliografia

Bauhardt, C. (2012): Feministische Ökonomie, Ökofeminismus und Queer Ecologies – feministisch-materialistische Perspektiven auf gesellschaftliche Naturverhältnisse. Gender.. Politik.. Online- sozialwissenschaftliches Gender-Portal der Freien Universität Berlin.

Bauhardt, C., and G. Çağlar (2010): Gender and Economics. Feministische Kritik der politischen Ökonomie. Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften.

Biesecker, A., C. Wichterich, and U. von Winterfeld (2012): Feministische Perspektiven zum Themenbereich Wachstum, Wohlstand, Lebensqualität. Kommissionsmaterialie M-17(26)23.

Çağlar, G. (Hrsg) (2009): Gender and Economics. Feministische Kritik der politischen Ökonomie. Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften, 18-48.

Code, L. (2014): Feminist Epistemology and the Poitics of Knowledge: Questions of Marginality. The SAGE Handbook of Feminist Theory, 9-25.

Code, L. (1981): Is the sex of the knower epistemologically significant?. Metaphilosophy, 12(3‐4), 267-276.

Federici, S. (2012): Aufstand aus der Küche. Reproduktiosarbeit im globalen Kapitalismus und die unvollendete feministische Revolution, Reihe: Kitchen Politics, Band 1, Münster: Edition Assemblage.

Federici, S. (2011): Feminism and the Politics of the Commons. Veröffentlicht in The Commoner, 24.01.2011. http://www.commoner.org.uk/?p=113

Ferber, M. A. (2003): A feminist critique of the neoclassical theory of the family. Women, family, and work: writings on the economics of gender: 9-24.

Ferber, M. A. und Nelson, Julie A. (Hrsg.) (1993): Beyond Economic Man. Feminist Theory and Economics. Chicago: University of Chicago Press.

Habermann (2010): Hegemonie, Identität und der homo oeconomicus. Oder: Warum feministische Ökonomie nicht ausreicht. In: Bauhardt, C. und G. Çağlar (Hrsg.): Gender and Economics. Feministische Kritik der politischen Ökonomie. Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften, 151-173.

Habermann, F. (2008): Der homo oeconomicus und das Andere. Baden-Baden: Nomos.

Haidinger, B. und Knittler, K. (2014): Feministische Ökonomie: Intro. Mandelbaum.

Haraway, D. (1988): Situated knowledges: The science question in feminism and the privilege of partial perspective. Feminist studies 14(3), 575-599.

Harding, S. (1991): Whose Science? Whose knowledge? Thinking from women's lives. Itaca, NY: Cornell University Press.

Hartsock, N (1998): Marxist Feminist Dialectics for the 21st Century. Science & Society, 62(3), 400–413.

Haug, F. (2008). Die Vier-in-einem-Perspektive: Politik von Frauen für eine neue Linke. Argument-Verlag.

Hochschild, A. R. (2000): Global Care Chains and Emotional Surplus Value', in Hutton, W. and Giddens, A. (eds): On The Edge: Living with Global Capitalism. London: Jonathan Cape.

Howie, G. (2010): Between Feminism and Materialism - A Question of Method. New York: Palgrave Macmillan.

Karamessini, M., and J. Rubery (2013): Women and austerity: The economic crisis and the future for gender equality. Vol. 11. Routledge.

Knapp, U. (2002): Beschäftigung und Geschlechterverhältnis. In: Maier, F./Fiedler, A. (Hrsg.): Gender Matters – Feministische Analysen zur Wirtschafts- und Sozialpolitik, fhw- Forschung 42/ 43, Berlin, S. 11-60.

Haug, F. (2011): Arbeit jenseits vom Wachstum - die Vier-in-Einem Perspektive. In: Rätz, W., von Egan-Krieger, T. Passadakis, A, Schmelzer, M. und Vetter, A. (Hrsg.): Ausgewachsen! Ökologische Gerechtigkeit. Soziale Rechte. Gutes Leben, 121-129, Hamburg: VSA.

Longino, H. E., und K. Lennon (1997): Feminist epistemology as a local epistemology. Proceedings of the Aristotelian Society, Supplementary Volumes 71: 19-54.

Mader, K. (2013): Feministische Ökonomie – die »Krisengewinnerin«? Oder : »Beyond the Economic Man« in der Krise?. Kuswechsel 4/13: 6-16.

Mader, K. und J. Schultheiss (2011): Feministische Ökonomie – Antworten auf die herrschenden Wirtschaftswissenschaften? In: “Kritik der Wirtschaftswissenschaften”, PROKLA 164, 41(3). Verlag Westfälisches Dampfboot, 405-421.

Madörin, M. (2010): Care Ökonomie – eine Herausforderung für die Wirtschaftswissenschaften. In: Bauhardt, C., and G. Çağlar (Hrsg.): Gender and Economics. Feministische Kritik der politischen Ökonomie. Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften, 81-104.

Nelson, J. A. (1995): Feminism and economics. The Journal of Economic Perspectives 9(2): 131-148.

Power, M. (2004): Social provisioning as a starting point for feminist economics. Feminist Economics 10(3), 3-19.

Pujol, M. (1995): Into the Margin! In Edith Kuiper and Jolande Sap (eds.), Out of the Margin: Feminist Perspectives on Economics. Routledge 17-34.

Singer, M. (2010): Feministische Wissenschaftskritik und Epistemologie. In: Becker, R. und B. Kortendiek (eds.): Handbuch Frauen-und Geschlechterforschung: Theorie, Methoden, Empirie, 292-301, Wiesbaden: VS Verlag für Sozalwissenschaften.

Statistisches Bundesamt (2015): Arbeitszeit von Frauen: ein Drittel Erwerbsarbeit, zwei Drittel unbezahlte Arbei. Pressemittleiung vom 18.05.2015 – 179/15. Wiesbaden.

Staveren, Irene van (2010): Feminist Economics: Setting out Parameters. In: Bauhardt, C., and G.

Waring, M. und G. Steinem (1988): If women counted: A new feminist economics. San Francisco: Harper & Row.

Vinz, D. (2011): "Klasse und Geschlecht-eine umkämpfte Verbindung in Theorien zu Intersektionalität und Diversity." Sandra Smykalla und Dagmar Vinz (Hg.): Intersektionalität zwischen Gender und Diversity. Theorien, Methoden und Politiken der Chancengleichheit. Münster: Westfälisches Dampfboot.