Ekonomia ekologiczna

Autor: Bartosz Bratkowski, 18 grudnia 2016
Opieka i recenzja naukowa: prof. dr Irene Ring

1. Podstawowe założenia

Podstawą ekonomii ekologicznej jest teza, zgodnie z którą ludzka aktywność gospodarcza podlega bezwzględnym ograniczeniom. Ograniczenia te nie są jednak sztywne i niezmienne, ponieważ determinują je jednocześnie: (1) (sztywne) „granice planetarne” (Rockström i in. 2009) oraz (2) (dynamiczne) czynniki społeczne, takie jak wartości, instytucje itd. Gospodarkę uznaje się za podsystem osadzony w ogólniejszych systemach – społeczeństwie i biosferze. U podstaw tego sposobu myślenia, a także u historycznych podstaw ekonomii ekologicznej leży przekonanie o tym, że do ekonomii można zastosować prawa termodynamiki. Za przykład może posłużyć pionierska książka Nicholasa Georgescu-Roegena The Entropy Law and the Economic Process (1971). W związku z tym ekonomia ekologiczna, w odróżnieniu do neoklasycznej, zagadnienia produktywności i dystrybucji umieszcza w szerszym kontekście poziomu przepływu materii (material throughput; zob. punkt 2). Podkreśla także znaczenie takich zagadnień, jak instytucje, relacje władzy, niepewność i niewiedza. W tym kontekście analizuje się interakcje między gospodarką, społeczeństwem i środowiskiem zawsze z uwzględnieniem celu, jakim jest przejście do zrównoważenia (ang. sustainability).

Głównym założeniem ekonomii ekologicznej jest istnienie granicy przepływu materii. Oprócz tego dość powszechnie przyjmuje się też jeszcze kilka innych kluczowych założeń (Røpke 2005), przy czym różni przedstawiciele i przedstawicielki tej szkoły myślenia różnie rozkładają akcenty. Te założenia to:

• problemy środowiskowe stanowią najważniejsze wyzwanie, przed jakim stoją nowoczesne społeczeństwa,
• nacisk na znaczenie zrównoważenia,
• pluralizm metod, wartości itd.,
• postnormalne rozumienie nauki, transdyscyplinarność,
• perspektywa systemowa, holizm,
• waga kwestii związanych z dystrybucją (zarówno wewnątrz-, jak i międzypokoleniową),
• uznanie wewnętrznej wartości natury.

2. Terminologia, analizy i ujęcie gospodarki

Ekonomia ekologiczna wyobraża sobie gospodarkę jako otwarty system osadzony w szerszych systemach, którymi są społeczeństwo i biosfera. Aktywność ekonomiczną ogranicza pojemność biosfery, czyli jej zdolność do podtrzymania przepływu materii, nazywanego też metabolizmem społecznym, to jest sumy zasobów naturalnych wykorzystywanych przez człowieka w procesach produkcji i niezbędnych dla podtrzymywania ludzkiej aktywności. Większość ekonomistów i ekonomistek ekologicznych opowiada się za projektem silnego zrównoważenia gospodarki (ang. perspective of strong sustainability), to znaczy uznaje założenie, że kapitał naturalny jedynie w bardzo ograniczonym zakresie może zostać zastąpiony przez inne formy kapitału. Niezastępowalne, kluczowe zasoby kapitału naturalnego określa się jako krytyczny kapitał naturalny (critical natural capital, CNC). Pojęcie to implikuje istnienie naturalnych ograniczeń wzrostu gospodarczego.

W ekonomii ekologicznej zazwyczaj zakłada się, że nasza wiedza na temat systemów zarówno społecznych, jak i naturalnych (lub też, jeśli spojrzeć na nie łącznie, na temat systemów społeczno-ekologicznych) jest z natury swojej ograniczona, musimy zatem mierzyć się z niepewnością czy nawet niewiedzą dotyczącą istotnych procesów i interakcji. W związku z tym znaczenia nabierają takie kategorie, jak odporność (zdolność systemu do pozostawania w dowolnym danym stanie mimo pojawiających się zaburzeń) oraz zasada ostrożności (ang. precautionary principle) czy też standard bezpiecznego minimum (ang. safe minimum standards) (obydwa pojęcia podkreślają potrzebę minimalizowania ryzyka potencjalnie fatalnych w skutkach działań).

Bardzo często nie-ludzką naturę ujmuje się jako kapitał naturalny, zasób, z którego społeczeństwo czerpie szereg usług ekosystemowych. Instrumentalność, antropocentryzm i istotowy redukcjonizm takiego ujęcia są w literaturze ekonomii ekologicznej przedmiotem szerokiej dyskusji. Ekonomiści i ekonomistki z nurtu ekologicznego podkreślają także znaczenie kulturowych usług „świadczonych” przez ekosystemy, takich jak estetyka, rekreacja i podobne „niematerialne” sposoby korzystania z ekosystemów, które często pozostają niedoreprezentowane w ramach innych perspektyw ekonomicznych (Chan i in. 2010).

Analityczne podejście ekonomii ekologicznej jest holistyczne i pluralistyczne. Po pierwsze, przyjmuje się perspektywę systemową, pozwalającą patrzeć na ekologiczne i ekonomiczne procesy z perspektywy raczej systemów niż jednostek. Tymi systemami są zarówno naturalne ekosystemy, jak i społeczeństwo oraz jego instytucje. Po drugie, uwzględnia się pluralizm metod, podejść i wartości, nawet jeśli zakres dopuszczalnego czy też sensownego pluralizmu jest przedmiotem debaty (zob. niżej). Jeśli chodzi o wartości, szeroko dyskutowanym zagadnieniem pozostaje niewspółmierność (istotnych wartości nie da się sprowadzić do wspólnej miary), przy czym główne pytanie brzmi, na ile niewspółmierność jest powszechna i jak sobie z nią radzić.

3. Ontologia

Podstawą ontologii ekonomistów i ekonomistek ekologicznych jest pogląd, zgodnie z którym zasoby naturalne i zdolność absorbowania odpadów przez ekosystem są ograniczone. W skali planety oznacza to przyjęcie perspektywy jednego zamkniętego systemu. W związku z tym większość ekonomistów i ekonomistek ekologicznych opowiada się za perspektywą silnego zrównoważenia. Innymi słowy, wątpią oni, by kapitał wytwarzany przez ludzi mógł w znaczącym stopniu zastąpić kapitał naturalny. Herman Daly wyraził to, zwracając uwagę na różnicę między ekonomią neoklasyczną a ekonomią ekologiczną co do ich założeń wstępnych: ekonomia głównego nurtu postrzega procesy ekonomiczne jako zamknięty obieg okrężny (opisywany w wielu podstawowych podręcznikach), podczas gdy ekonomia ekologiczna uznaje, że gospodarka jest osadzona w biosferze, pozyskuje z niej zasoby naturalne i emituje różnorakie zanieczyszczenia.

Jeśli chodzi o naturę ludzką, ekonomia ekologiczna nie ogranicza się do wąskiej, neoklasycznej wizji homo oeconomicus; uwzględnia na przykład w swoich analizach obserwacje płynące z nauk o zachowaniu oraz z psychologii kognitywnej i społecznej. W dziedzinie ekonomicznej wyceny dóbr środowiskowych prowadzi to do zakwestionowania założenia, jakoby ludzie mieli z góry określone preferencje w kwestii rozwiązywania złożonych problemów środowiskowych. Preferencje te powinny być raczej ustalone na drodze społecznej deliberacji („deliberatywna ekonomia ekologiczna”).

Ekonomia ekologiczna przyjmuje holistyczną wizję świata, podkreślając szczególnie społeczną i ekologiczną dynamikę. Zbiorowości i systemy nie są po prostu sumą swoich części, lecz stanowią złożone całości, mające własne cechy charakterystyczne i skłonność do określonych zachowań. Nawet jeśli w ekonomii ekologicznej pojawiają się analizy statyczne, nacisk jest kładziony przede wszystkim na dynamikę i zmiany.

4. Epistemologia

Ekonomia ekologiczna opiera się na postnormalnym rozumieniu nauki. Oznacza to, że jej głównym przedmiotem zainteresowania nie jest po prostu zrozumienie świata, który nas otacza („prawda”), ale zmierzenie się z konkretnymi problemami stojącymi przed społeczeństwem, w szczególności z problemami związanymi ze zrównoważeniem (poszukiwanie rozwiązań). Kluczowe założenia epistemologiczne ekonomii ekologicznej są następujące:

• związki między systemami społeczno-gospodarczymi a ekologicznymi są złożone, co rodzi znaczny poziom niepewności,
• w odniesieniu do wielu istotnych procesów zachodzących w obydwu rodzajach systemów i interakcji musimy mierzyć się z niepewnością lub nawet niewiedzą, w związku z czym należy wykorzystywać podejścia empiryczne uwzględniające kontekst,
• niepewność, krótkowzroczność i inne efekty zewnętrzne znacznie osłabiają funkcję informacyjną cen rynkowych,
• wartości są sporne, pluralistyczne i potencjalnie niewspółmierne, co wymaga wyjścia nauki do interesariuszy (ang. stakeholders) i wymusza transdyscyplinarność.

Ekonomia ekologiczna, z natury swojej interdyscyplinarna, pozostająca pod wpływem biologii, nauk o klimacie, fizyki i innych nauk przyrodniczych, skłania się zdecydowanie ku praktyce empirycznego testowania teorii i hipotez, osadzonego w umiarkowanie falsyfikacjonalistycznym podejściu do nauki.

5. Metodologia

Ekonomia ekologiczna jest interdyscyplinarna i korzysta z szerokiego zestawu zróżnicowanych metod. Ich spektrum rozciąga się od tych bardziej „konwencjonalnych”, takich, jakie stosuje też neoklasyczna ekonomia środowiska i zasobów naturalnych (analiza kosztów i korzyści [ang. cost-benefit analysis, CBA], wycena ekonomiczna [economic valuation], rachunkowość ekologiczno-ekonomiczna [environmental-economic accounting], przepływy międzygałęziowe [input-output analysis], analizy ekonometryczne), po metody bardziej „heterodoksyjne”, takie jak analiza wielokryterialna (ang. Multi-Criteria Analysis, MCA), wycena deliberatywna (ang. Deliberative Monetary Valuation, DMV), analiza cyklu życia (ang. Life-Cycle Assessment, LCA), metody jakościowe, ekonomia szczęścia (ang. happiness economics) i zintegrowana ocena wpływu na środowisko (ang. integrated environmental assessment). Wybór metod zależy od kontekstu i od konkretnych pytań badawczych. Dość często stosuje się także metody łączone, jako że uznaje się powszechnie, iż konkretna metoda (na przykład wycena ekonomiczna) jest w stanie dostarczyć jedynie fragmentarycznych informacji, które należy dopełnić informacjami pochodzącymi z innych źródeł (na przykład z badań jakościowych).

Szczególnie sporny i ważki jest problem ekonomicznej wyceny dóbr środowiskowych. Tutaj ekonomia ekologiczna wykorzystuje i zarazem rozwija metody powszechne w neoklasycznej ekonomii środowiskowej. Przykładem może być wycena deliberatywna (DMV), w ramach której odrzuca się założenie o z góry określonych preferencjach i po części przekracza się zarówno indywidualizm metodologiczny, jak i powiązaną debatę na temat znaczenia wartości społecznych usług ekosystemowych (Kenter i in. 2015).

6. Ideologia i cele polityczne

Ekonomia ekologiczna ma jasny cel normatywny: osiągnięcie zrównoważenia. Ma ono obejmować komponenty zarówno środowiskowe, jak i społeczne. Rozumie się je w kategoriach wewnątrz- i międzypokoleniowej sprawiedliwości: (1) należy chronić środowisko, tak aby nie pozbawiać przyszłych pokoleń możliwości cieszenia się dobrym życiem; (2) w obecnym pokoleniu należy zmierzyć się z niesprawiedliwością. Ekonomia ekologiczna podważa zatem neoklasyczną ideę suwerenności konsumenta, stawiając jednostce normatywne wymagania.

W dziedzinie ekonomii ekologicznej toczy się debata wokół pytania, czy zrównoważona gospodarka (określana czasem jako gospodarka stanu stacjonarnego) da się pogodzić ze strukturami współczesnego kapitalizmu. Przedmiotem dyskusji są pojęcia takie jak degrowth (kontrolowane zmniejszenie wielkości gospodarki), gospodarka stanu stacjonarnego, post-/awzrost, postekstraktywizm, buen vivir itp. Opracowuje się i bada strategie dla społeczeństw nieopartych na wzroście, w tym ograniczenie czasu pracy, alternatywne systemy monetarne, strategie wystarczalności i samowystarczalności oraz procesy gospodarcze o obiegu zamkniętym.

7. Aktualne debaty i analizy

W debatach prowadzonych w ramach ekonomii ekologicznej stale powraca temat metodologicznych i pojęciowych podobieństw zbliżających ekonomię ekologiczną do neoklasycznej ekonomii środowiska i zasobów naturalnych. Podczas gdy niektórzy uczestnicy i uczestniczki tej debaty wzywają do radykalnego zerwania ze wszystkimi elementami neoklasycznej ekonomii, inni i inne bronią bardziej pragmatycznego podejścia, obejmującego wykorzystanie metod neoklasycznych tam, gdzie ma to sens, a innych metod i podejść – w innych wypadkach. Najnowsze głosy w niniejszej debacie podejmują temat filozoficznych podstaw ekonomii ekologicznej, w tym jej podejścia do konstruktywizmu (Spash 2013). Istotnym brakującym lub niejasnym składnikiem ekonomii ekologicznej pozostaje nadal teoria ludzkiego działania (Vatn 2016). Innym ważnym obecnie nurtem w literaturze z dziedziny ekonomii ekologicznej jest rozwój ekologicznej makroekonomii, dokonujący się często we współpracy i wymianie z ekonomią postkeynesowską (Rezai i Stagi 2016).

Jak już wspomniano, gorąco dyskutowany jest także temat wyceny ekonomicznej. W centrum debaty znajdują się pytania o to, czy w ogóle powinna ona istnieć, w jakich warunkach może być użyteczna, jakie są jej ograniczenia i czy należy wykorzystywać neoklasyczne metody wyceny, a jeśli tak, to kiedy (Kallis et al. 2013; Gsottbauer et al. 2015; Lo i Spash 2013). Niektórzy ekonomiści i ekonomistki ekologiczni uważają, że oszacowanie przybliżonych cen dóbr środowiskowych jest ważne, pomocne i wspomaga procesy decyzyjne, podczas gdy inni wyrażają raczej niepokój w związku z możliwym utowarowieniem natury (np. Gómez-Baggethun i Ruiz Pérez 2011).

W artykule dotyczącym przyszłości dziedziny, zamieszczonym w Handbook of Ecological Economics, Martinez-Alier i Muradian (2015) wskazują następujące „aktualne problemy” oraz przyszłe zagadnienia, na których skupia się ekonomia ekologiczna:
 

• usługi ekosystemowe, bioróżnorodność i zarządzanie ekosystemem oraz związane z nimi narzędzia wykorzystywane w polityce pieniężnej i fiskalnej (Ring i Barton 2015), w tym narzędzia takie jak opłaty za usługi ekosystemowe (Payments for Ecosystem Services, PES),
• związek między wzrastającym zapotrzebowaniem na energię a zmianami klimatycznymi (przejście na bardziej zrównoważone systemy generowania energii),
• konflikty społeczno-środowiskowe (zob. np. Berbés-Blázquez i in. 2016) i (zbiorowe) zarządzanie wspólnymi zasobami,
• społeczny metabolizm, degrowth, tworzenie wskaźników zrównoważenia, odzwierciedlających społeczny dobrostan lepiej niż PKB,
• ekonomia eksperymentalna i behawioralna (tj. rozwinięcie teorii ludzkich działań, postulowane w Vatn 2016).

8. Zróżnicowanie wewnętrzne: subdyscypliny, inne teorie ekonomiczne i inne dyscypliny

Jako szkoła zdecydowanie zorientowana interdyscyplinarnie ekonomia ekologiczna współpracuje, mniej lub bardziej aktywnie, z wieloma dziedzinami, szkołami i ruchami. Sporo osób należących do tej szkoły nie wywodzi się ze środowiska ekonomistów, co ułatwia wymianę między różnymi dyscyplinami. W odniesieniu do wzrostu gospodarczego istnieje na przykład silny związek z ruchem na rzecz degrowth (znaczna część dotyczących go tekstów publikowana jest w czasopiśmie „Ecological Economics”). Ogólnie ekologia polityczna, ekologia miejska, ekologia przemysłowa, ekonomia feministyczna, historia środowiska/gospodarki i heterodoksyjna ekonomia instytucjonalna pod wieloma względami pokrywają się z ekonomią ekologiczną, zachodzi też między tymi szkołami owocna wymiana. Ścisłe więzy łączą też ekonomię ekologiczną z badaniami nad odpornością (ang. resilience research), zaś podejście z perspektywy metabolizmu społecznego ma swoje podstawy w socjologii.

Między regionalnymi stowarzyszeniami istnieją pewne różnice. Na przykład United States Society for Ecological Economics (USSEE) mocniej skupia się na myśleniu systemowym i interakcjach między społeczeństwem a ekosystemami, podczas gdy European Society for Ecological Economics (ESEE) kładzie nacisk na społeczne i instytucjonalne aspekty systemów społeczno-ekologicznych.

Ostatnio pojawił się w ramach ekonomii ekologicznej nurt makroekonomii ekologicznej, rozwijany w aktywnym dialogu z ekonomistami i ekonomistkami postkeynesowskimi. Kolejnym obszarem wymiany z innymi szkołami jest teoria wyceny deliberatywnej (DMV) powiązana na wiele sposobów z teoriami demokracji deliberatywnej; chodzi tu o wzbogacenie szacunków ekonomicznych przez wprowadzenie do nich elementów deliberatywnych i uczynienie ich bardziej „demokratycznymi”.

9. Różnice między ekonomią ekologiczną a ekonomią głównego nurtu

Granica między ekonomią ekologiczną a neoklasyczną ekonomią środowiska i zasobów naturalnych pozostaje płynna i jest przedmiotem gorącej debaty. Wielu ekonomistów i ekonomistek ekologicznych działa w obu obszarach i publikuje zarówno w czasopismach heterodoksyjnych, jak i głównonurtowych. „Rdzeń” ekonomii ekologicznej reprezentuje International Society for Ecological Economics (ISEE) i jego regionalne stowarzyszenia członkowskie (jak United States Society for Ecological Economics i European Society for Ecological Economics).

Ogólnie ekonomia ekologiczna różni się od konwencjonalnej ekonomii środowiska i zasobów naturalnych przede wszystkim tym, że skupia się na wewnątrz- i międzypokoleniowej sprawiedliwości, przyjmuje twarde założenie o konieczności silnego zrównoważenia i bardziej holistyczne spojrzenie na systemy społeczno-ekologiczne. Ma też bardziej elastyczne i pragmatyczne poglądy na istoty ludzkie, odmienne od koncepcji homo oeconomicus, oraz kładzie silniejszy nacisk na instytucje. Ekonomia ekologiczna otwarcie podkreśla swoje normatywne podstawy i akcentuje mnogość wartości reprezentowanych przez ludzi, daleko wykraczających poza wąskie utylitarystyczne preferencje ekonomii neoklasycznej. Badania są wyraźnie zorientowane na problem, ważnym kryterium ich oceny jest przekładalność badań na procesy decyzyjne. O ile neoklasyczna ekonomia środowiska i zasobów naturalnych opiera się na „słabym” zrównoważeniu, ekonomiści i ekonomistki ekologiczni w większości opowiadają się za ideą silnego zrównoważenia (Daly 1997a, b).

10. Instytucje

Pionierzy:

• Sigfried von Ciriacy-Wantrup
• Howard T. Odum
• Karl William Kapp
• Nicholas Georgescu-Roegen
• Herman Daly
• Kenneth Boulding

Czasopisma:

• „Ecological Economics”
• „Environmental Policy & Governance”
• „Environmental Values”

Organizacje:

• Międzynarodowe: ISEE (The International Society for Ecological Economics, http://www.isecoeco.org/)
• Regionalne: ASEE (Afryka), ASAUSEE (Argentyna, Urugwaj), ANZSEE (Australia, Nowa Zelandia), ECOECO BRAZIL (Brazylia), CANSEE (Kanada), ESEE (Europa), INSEE (Indie), SMEE (Ameryka Środkowa), RSEE (Rosja), USSEE (USA), Niemcy: Vereinigung für Ökologische Ökonomie (VÖÖ)
• Ponadto: CASSE (Center for the Advancement of the Steady State Economy), Institute for Ecological Economics der Universität Wien, Gund Institute for Ecological Economics (University of Vermont), Beijer Institute of Ecological Economics (Sztokholm).

Bibliografia

Berbés-Blázquez, M., González, J.A., Pascual, U., 2016. Towards an ecosystem services approach that addresses social power relations. Current Opinion in Environmental Sustainability, Sustainability science 19, 134–143.

Chan, K.M.A., Satterfield, T., Goldstein, J., 2012. Rethinking ecosystem services to better address and navigate cultural values. Ecol. Econ. 74, 8–18.

Daly, H.E., 1997a. Reply to Solow/Stiglitz. Ecological Economics 22, 271–273.

Daly, H.E., 1997b. Georgescu-Roegen versus Solow/Stiglitz. Ecological Economics 22, 261–266.

Georgescu-Roegen, N., 1971. The Entropy Law and the Economic Process. Harvard University Press, Cambridge, MA.

Gómez-Baggethun, E., Ruiz Pérez, M., 2011. Economic valuation and the commodification of ecosystem services. Prog. Phys. Geogr. 35, 613–628.

Gsottbauer, E., Logar, I., van den Bergh, J., 2015. Towards a fair, constructive and consistent criticism of all valuation languages: Comment on Kallis et al. (2013). Ecol. Econ. 112, 164–169.

Kallis, G., Gómez-Baggethun, E., Zografos, C., 2013. To value or not to value? That is not the question. Ecol. Econ. 94, 97–105.

Kenter, J.O., O’Brien, L., Hockley, N., Ravenscroft, N., Fazey, I., Irvine, K.N., Reed, M.S., Christie, M., Brady, E., Bryce, R., Church, A., Cooper, N., Davies, A., Evely, A., Everard, M., Fish, R., Fisher, J.A., Jobstvogt, N., Molloy, C., Orchard-Webb, J., Ranger, S., Ryan, M., Watson, V., Williams, S., 2015. What are shared and social values of ecosystems? Ecol. Econ. 111, 86–99.

Lo, A.Y., Spash, C.L., 2013. Deliberative Monetary Valuation: In search of a democratic and value plural approach to environmental policy. Journal of Economic Surveys 27, 768–789.

Martínez-Alier, J., Muradian, R., 2015. Looking forward: current concerns and the future of Ecological Economics, in: Martínez-Alier, J., Muradian, R. (Eds.). Handbook of ecological economics. Edward Elgar, Cheltenham, UK, 473–482.  

Rezai, A., Stagl, S., 2016. Ecological macroeconomics: Introduction and review. Ecol. Econ. 121, 181–185.

Ring, I., Barton, D.N., 2015. Economic instruments in policy mixes for biodiversity conservation and ecosystem governance, in: Martínez-Alier, J., Muradian, R. (Eds.), Handbook of Ecological Economics. Edward Elgar, Cheltenham, UK, 413–449.

Rockström, J., Steffen, W., Noone, K., Persson, Å., Chapin, F.S., Lambin, E.F., Lenton, T.M., Scheffer, M., Folke, C., Schellnhuber, H.J., Nykvist, B., de Wit, C.A., Hughes, T., van der Leeuw, S., Rodhe, H., Sörlin, S., Snyder, P.K., Costanza, R., Svedin, U., Falkenmark, M., Karlberg, L., Corell, R.W., Fabry, V.J., Hansen, J., Walker, B., Liverman, D., Richardson, K., Crutzen, P., Foley, J.A., 2009. A safe operating space for humanity. Nature 461, 472–475.

Røpke, I., 2005. Trends in the development of ecological economics from the late 1980s to the early 2000s. Ecol. Econ. 55, 262–290.

Spash, C.L., 2013. The shallow or the deep ecological economics movement? Ecol. Econ. 93, 351–362.

Vatn, A., 2016. What ecological economics needs to advance. In: ESEE (Ed.). 1996–2016 Anniversary Bulletin: Reflections on two decades of Ecological Economics in Europe.